بلوکی التقاطی؛ رؤیای بریکس فرومی‌پاشد؟

به گزارش اکوایران، نشست سران بریکس در شرایطی از شب گذشته آغاز شد که کشورهای عضو با چالش‌هایی مواجهند که هر کدام از آن‌‌ها پیامدهای گسترده جهانی دارند؛ از جنگی تمام عیار که روسیه‌ی پوتین با آن دست به گریبان است تا بحران اقتصادی که به نظر می‌رسد چینِ شی را به زودی در بر خواهد گرفت.

با این همه، در شرایطی که گمان می‌رود بحران‌های کنونی باعث نزدیکی کشورهای عضو این بلوک غیرغربی شود، شواهد حاکی از آن است که روابط میان آن‌ها به چنان گرمی‌ای که به نمایش گذاشته می‌شود، نیست.

مجله اکونومیست در آخرین شماره خود با انتشار یادداشتی با عنوان «تنش در بلوک بریکس» این موضوع را مورد بررسی خود قرار داده است. اکوایران این یادداشت بلند را در دو بخش ترجمه نموده که بخش اول آن پیش از این با عنوان «چه چیزی بریکس را سر پا نگه می‌دارد؟» منتشر شده و در ادامه بخش دوم و پایانی آن ارائه می‌شود:

گسترش شبکه جهانی بوروکرات‌ها

کشورهای عضو بریکس، حتی حین بحث دربارۀ گسترش این بلوک، روابط فعلی‌شان را تقویت می‌کنند. علاوه بر نشست سران، کله‌گنده‌ها فهرست فزاینده‌ای از نشست‌ها، شامل دانشگاهیان، وزرا و احزاب حاکم و اندیشکده‌های کشورهای عضو بریکس و کشورهای دوستشان در دستور کار دارند. بعضی از آن‌ها ممکن است شبیه بهانه‌ای برای مخارج روزانه به نظر برسند. ماه گذشته، وزیر 74 سالۀ جوانان آفریقای جنوبی میزبان جلسۀ «نشست جوانان بریکس» بود. روسیه می‌گوید پیش از بازی‌های المپیک پاریس در سال آینده میزبان «بازی‌های بریکس» خواهد بود. الیور استونکل از بنیاد گتولیو وارگاس، یک اندیشکدۀ بریزیلی، می‌گوید اما نباید اهمیت ارتباط با مسئولان را نادیده گرفت. «این جلسات معمولاً خشکند اما به بوروکرات‌ها اجازه می‌دهند شبکه‌شان را جهانی کنند.»

بلوک بریکس تلاش‌های جدی هم انجام می‌دهد. این بلوک دو نهاد مالی تأسیس کرده است که یک بار وزیر اقتصاد روسیه آنها را صندوق بین المللی پول کوچک و بانک جهانی کوچک توصیف کرد. اولی کانتینجنت رزرو ارنجمنت است که در نشست سران سال 2014 بریکس بر سر تأسیس آن توافق شد. مجموعه‌ای از خطوط آزمایش نشدۀ سواپ برای بانک‌های مرکزی برای دریافت ارز در صورت مواجهه با مشکلات تعادل پرداخت است. 

بانک جهانی کوچک، بانک توسعۀ جدید است. از زمان تأسیسش در سال 2015، برای حدود 100 پروژه، 33 میلیارد دلار وام داده است. در سه سال گذشته سه عضو جدید به آن پیوسته‌اند: بنگلادش، مصر و امارات متحدۀ عربی. اروگوئه منتظر است که به زودی پذیرفته شود. (برای پیوستن به این بانک، لازم نیست که کشورها عضو بریکس باشند.)

ظهور اختلافات در میانه نمایش قدرت

از نظر اعضا، احتمال گسترش و تعمیق گروه‌بندی نشانۀ قدرت آن است. اما همین تلاش‌ها نشان دهندۀ اختلافات میان گروه‌هاست. بریکس از لحاظ اقتصادی و سیاسی به هم ریخته است –افزودن اعضا یا کارکردهای بیشتر فقط بر همین واقعیت تأکید خواهد کرد. 

با تفاوت‌های اقتصادی شروع کنیم. سرانۀ تولید ناخالص داخلی فقیرترین عضو، هند، حدوداً یک پنجم سرانۀ تولید ناخالص داخلی چین و روسیه است. چین و روسیه مازاد حساب جاری دارند و باقی اعضا کسری. روسیه، در مقام یکی از اعضای گروه اوپک پلاس، و برزیل صادر کنندگان نفتند؛ سه کشور دیگر به واردات وابسته‌اند. چین به صورت فعالانه نرخ مبادلۀ ارزش را مدیریت می‌کند؛ چهار کشور دیگر کمتر مداخله می‌کنند. و باقی مسائل.

فروپاشی رویای بریکس؟

تمامی این مسائل تلاش‌های این بلوک برای تغییر نظم اقتصادی جهانی را پیچیده می‌کند. یک ذخیرۀ ارزی بریکس –چیزی که یک سال قبل آقای پوتین گفت این بلوک مشغول کار روی آن است– در نخستین تماس با واقعیت فرو خواهد پاشید؛ هیچ کشوری قدرت بانک مرکزی‌اش را تسلیم نخواهد کرد. اعضا پیوسته از قدرت خودشان در نهادهای اقتصادی محافظت می‌کنند. تلاش‌های آفریقای جنوبی برای داشتن نمایندگان آفریقایی بیشتری در هیئت مدیرۀ صندوق بین المللی پول رد شده‌اند. چین، بر اساس سرمایه‌ای که اهدا کرده است، حدود چهل درصد از حق رأی دهی در کانتینجنت رزرو ارنجمنت را در اختیار دارد و اصرار داشت در غیاب یک برنامۀ صندوق بین المللی پول، مقدار دریافتی کشورها را محدود کند.

بانک توسعۀ جدید آغاز آهسته‌ای داشته است. مجموع وام‌هایش از سال 2015 به این سو، یک سوم مبلغی است که گروه بانک جهانی فقط در سال 2021 متعهد شده است. دنیل بردلو از دانشگاه پرتوریا در آفریقای جنوبی اشاره می‌کند که بانک جهانی شفاف‌تر و قابل اعتمادتر از بانک توسعۀ جدید است. این مسئله که این بانک اکثراً به دلار ایالات متحده یا یورو وام می‌دهد، به نوعی این ادعای اعضایش را تضعیف می‌کند که می‌گویند به دنبال کاهش قدرت دلارند. بر اساس قانونی، پنج عضو اصلی از 55 درصد از حق رأی دهی برخوردارند و همین مسئله نشان می‌دهد انتقادهایشان از قدرت تصمیم‌گیری نابرابر بانک جهانی و صندوق بین المللی پول صادقانه نیست. آقای بردلو می‌گوید «این مسئله نمایانگر یک بانک جنوب جهانی حقیقتاً مترقی نیست.»

بلوکی التقاطی

اعضای این بلوک از لحاظ سیاسی هم دسته‌ای التقاطی‌اند. روسیه و چین خودکامه‌هایی منزجر از آزادی‌های لیبرالند. برزیل، هند و آفریقای جنوبی، اگرچه مشکل‌دار، اما دموکراسی‌اند.

در نتیجه این سه کشور دلایل بیشتری برای نگرانی از افکار عمومی دارند. بر اساس نظرسنجی که در 27 ژوئیه توسط مرکز پژوهشی پیو، اندیشکده‌ای مستقر در واشنگتن دی‌سی، منتشر شد، از سال 2019 به این سو، دیدگاه‌های منفی نسبت به چین رایج‌تر شده‌اند – و این مسئله صرفاً دربارۀ غرب نیست. در آفریقای جنوبی، 40 درصد از مخاطبان دیدی ناخوشایند نسبت به چین داشتند و آمارشان از 35 درصد چهار سال پیش بیشتر شده است. در برزیل و هند، احساسات ناخوشایند به بالاترین حد خود از زمان آغاز نظرسنجی در سال‌های به ترتیب 2010 و 2013 در آن کشورها رسیده است. در برزیل هم این سهم از 27 درصد به 48 درصد رسید؛ در هند از 46 درصد به 67 درصد.

همچنین دموکراسی‌ها بیش از خودکامه‌ها نسبت به سیاست خارجی «غیرمتعهد» مشتاقند – می‌خواهند بتوانند تغییر مسیر دهند. مثلاً آفریقای جنوبی را در نظر بگیرید. این کشور به دلایل متعددی، از جمله، شرکت در یک مانور دریایی با چین و روسیه در نخستین سالگرد جنگ در اوکراین غرب را به خشم آورده است. این کشور وزرایی دارد که با شنیدن اسم شوروی اشک در چشمانشان جمع می‌شود.

اما آقای رامافوسا نمی‌خواهد زیادی غرب را اذیت کند، شماری از منابع اصلی سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم آفریقای جنوبی قدرت‌های غربی هستند و این کشور میزبان مانورهایی همراه با کشورهای عضو ناتو هم بوده است. او خواهان حفظ شرایط تجاری خوشایند کشورش با آمریکاست، شرایطی که بعضی از اعضای کنگره گفته‌اند با توجه به چرخش دولتش به سوی روسیه باید لغو شوند.

رویکرد لولا نسبت به همتایانش در پکن و مسکو زیرکانه‌تر است. او خواهان کاهش چیزی است که به نظرش نقش هژمونیک آمریکا در جهان است؛ در نتیجه بسیار مشتاق بریکس است؛ بلوکی که در دورۀ اول ریاست‌جمهوری‌اش در دهۀ 2000 در تأسیس آن نقش داشت. در عین حال، متوجه نیاز به روابط خوب با غرب، منبع اصلی سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم و سلاح، هم هست. و اگرچه هند به خرید سلاح از روسیه ادامه می‌دهد، در حال تنوع بخشیدن به پیوندهای نظامی‌اش و خرید سلاح‌های بیشتری از آمریکا و فرانسه است. حملۀ روسیه به اوکراین گسل‌های دیپلماتیک را به شیوه‌های دیگری هم گسترش داده است. تأثیر بسیار این بلوک بر تمامیت ارضی – که در اصل برای نشان دادن تمایز از غرب مداخله‌جو بود – با حملۀ روسیه به همسایه‌اش توخالی به نظر می‌رسد. نه چین و نه روسیه از اصلاحات پیشنهادی دیگر اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد را، که خودشان از اعضای دائمی‌اش هستند، حمایت نمی‌کنند. 

دیگر اختلاف سیاسی مربوط به ارزش حفظ بریکس به عنوان یک مسئلۀ صرفاً اختصاصی ربط دارد. اگرچه لولا از ایدۀ پذیرش رهبران آمریکای لاتین هم‌فکر، مثلاً آلبرتو فرناندز آرژانتین (که با او روابط شخصی نزدیکی دارد) در این گروه استقبال می‌کند، تیپ‌های دیپلماتیک مشکوک‌ترند. مائورو ویرا، وزیر امور خارجۀ برزیل که دیپلماتی کارکشته است، از اهمیت محافظت از «برند» بریکس صحبت کرده است. آفریقای جنوبی مایل است تنها نمایندۀ آفریقایی این بلوک باشد. با بریکسی بزرگ‌تر چین جسورتر خواهد شد؛ دیگران احساس ضعف خواهند کرد.

به پیش کشیده شدن تمام این تفاوت‌ها ناشی از طرح ایدۀ گسترش این بلوک است. یکی از مسئولان آفریقای جنوبی می‌گوید «تمایلی نداریم سکان هدایت بریکس از دست پنج عضو اول خارج شود.» در عوض آفریقای جنوبی خواهان سازشی است که مطابق آن اعضای جدید از جایگاه درجه دومی برخوردار شوند. باید روی جزئیات آن کار کرد – چیزی که ممکن است در نشست سران اتفاق بیفتد.

طرف‌های در جنگ

با توجه به اهمیت فزایندۀ اقتصادی و ژئوپولتیک هند، این کشور احتمالاً صدای مخالفت و انتقاد باشد. هارش پنت، از اعضای آبزرور ریسریچ فاندیشن، اندیشکده‌ای در دهلی، می‌گوید «هند فکر می‌کرد که با کمک روسیه بهتر می‌تواند چین را مدیریت کند.» حالا که روسیه مدیون چین است، این کار دشوارتر هم شده است و هند نسبت به بعضی کشورهای مایل به عضویت مانند کوبا و بلاروس احساس نگرانی دارد. نگران است که این کشورها روسیه‌های کوچک باشند و حرف‌های چین را تکرار کنند.

هند خودش را رقیب چین در رهبری کشورهای جنوب جهانی می‌داند. در سال جاری، این کشور با استفاده از ریاستش بر جی 20 نگرانی‌های کشورهای در حال توسعه پیرامون تأمین مالی مسائل اقلیمی و نهادهای بین المللی را مطرح کرده است و نمی‌خواهد در رقابت با چین برای رهبری این گروه دوم شود.

مسئله اینجاست که از دیگر سو، هند نه می‌خواهد مهمانی خراب‌کن باشد و نه می‌خواهد با بستن راه کشورهای در حال ظهور سرزنشی متوجه‌اش شود. همچنین خواهان حفظ روابط خوب با چینی است که با آن ارتباطات اقتصادی عمیق و یک مرز مشترک طولانی دارد. در نتیجه، هند با احتیاط رفتار می‌کند. می‌خواهد طی هفته‌های آتی دربارۀ معیارهای اعضای جدید بحث کند، به جای اینکه صرفاً به آنها خوش آمد بگوید.

نشست سران ژوهانسبورگ لحظه‌ای تعیین کننده برای بریکس خواهد بود. گسترش نشان دهندۀ کنترل چین بر صحنه خواهد بود. اما بسته شدن راه چین، تأکیدی بر شکاف‌های عمیق این گروه خواهد بود. در هر صورت، جنوب جهان نشان می‌دهد به اندازۀ کشورهای غربی، که ادعای برتری اخلاقی نسبت به آنها دارد، اهل معامله است و بسیار نامنسجم‌تر از آنهاست.