جنگ بر سر آب درگیری دوباره دو قدرت هسته‌ای را رقم می‌زند؟

به گزارش اکوایران، هفت دهه پیش، یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان داستان‌نویس جنوب آسیا، سعادت حسن‌ منتو، داستان کوتاهی منتشر کرد که در روستایی در ایالت پنجاب پاکستان روایت می‌شد. محور داستان، شایعاتی درباره برنامه هند برای «بستن» جریان آب به پاکستان از طریق مسدود کردن رودخانه‌هایی بود که زمین‌های کشاورزی این ایالت را آبیاری می‌کردند.

یکی از شخصیت‌های این داستان که در سال ۱۹۵۱ با عنوان یزید منتشر شد، در واکنش به این حرف‌ها می‌گوید: «...مگر می‌شود رودخانه را بست؟ رودخانه است، فاضلاب که نیست.»

اکنون، ۷۴ سال بعد، آن نظریه در بوته آزمایش قرار گرفته، با پیامدهایی برای دو کشور پرجمعیت جهان که همسایگان مسلح به سلاح هسته‌ای نیز هستند.

به نوشته الجزیره، در آوریل ۲۰۲۵، پس از آنکه مهاجمان مسلح ۲۶ غیرنظامی را در حمله‌ای در کشمیر تحت کنترل هند کشتند، دهلی نو گروه‌های مسلحی را که به گفته‌اش تحت حمایت پاکستان بودند، مسئول این خشونت دانست.

هند اعلام کرد که از «پیمان آب‌های سند» (Indus Waters Treaty) خارج می‌شود؛ توافقی فرامرزی که از شش دهه پیش تقسیم آب شش رودخانه حوضه سند را تنظیم می‌کرد. این پیمان شریان حیاتی برای بیش از ۲۷۰ میلیون نفر است که بیشترشان در پاکستان زندگی می‌کنند.

یک روز پس از اعلام هند، کمیته امنیت ملی پاکستان (NSC)، بالاترین نهاد امنیتی کشور، این اقدام «یک‌جانبه» را رد کرد و هشدار داد که «هرگونه انحراف آب پاکستان، معادل یک اقدام جنگی تلقی خواهد شد».

در هفته‌های بعد، هند و پاکستان وارد یک درگیری شدید چهارروزه شدند که در آن دو کشور به تبادل حملات موشکی و پهپادی پرداختند، تا آنکه رئیس‌جمهور آمریکا، دونالد ترامپ، از برقراری آتش‌بس میان آن‌ها خبر داد.

اما با وجود اینکه فعلاً اسلحه‌ها خاموش شده‌اند، دو کشور همسایه کارزارهای دیپلماتیکی را برای قانع‌کردن جامعه جهانی نسبت به روایت‌های خود آغاز کرده‌اند. هند نیز از بازنگری در تصمیم خود برای کنار گذاشتن پیمان آب‌های سند خودداری کرده است. در ۲۱ ژوئن، آمیت شاه، وزیر کشور هند که به‌عنوان فرد شماره دو بعد از نخست‌وزیر نارندرا مودی شناخته می‌شود، اعلام کرد که تعلیق این پیمان دائمی خواهد بود.

او در گفت‌وگویی با روزنامه تایمز آو ایندیا، یکی از معتبرترین روزنامه‌های کشور، گفت: «این پیمان هرگز بازگردانده نخواهد شد. معاهده‌های بین‌المللی را نمی‌توان به‌طور یک‌جانبه لغو کرد، اما ما این حق را داشتیم که آن را معلق کنیم و همین کار را هم کردیم. در دیباچه پیمان آمده که این توافق برای صلح و پیشرفت دو کشور است، اما وقتی این اصل نقض شود، دیگر چیزی برای محافظت باقی نمی‌ماند.»

برای پاکستان، که کشوری پایین‌دستی در حوضه رودخانه‌ای است، حتی احتمال مختل شدن جریان آب، تهدیدی وجودی به شمار می‌رود. انسداد جریان رودخانه‌ها، کشاورزی، امنیت غذایی و معیشت میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند. کارشناسان هشدار می‌دهند که چنین اقدامی می‌تواند زمینه‌ساز یک جنگ تمام‌عیار میان هند و پاکستان شود.

اما آیا هند واقعاً می‌تواند آب پاکستان را متوقف کند؟ و آیا پاکستان می‌تواند کاری برای کاهش این خطر انجام دهد؟ پاسخ کوتاه: هند با زیرساخت‌های فعلی خود نمی‌تواند به‌طور کامل جریان رودخانه‌ها به سمت پاکستان را قطع کند. اما کارشناسان هشدار می‌دهند که حتی انحراف یا انسداد جزئی جریان آب می‌تواند به پاکستان آسیب بزند، به‌ویژه در فصل زمستان. در حال حاضر، پاکستان نیز سدها و مخازن کافی برای ذخیره‌سازی آب ندارد تا بتواند با بحرانی در این مقیاس - اگر هند واقعاً موفق به توقف بخشی از جریان آب‌های حوضه رود سند شود - مقابله کند.

رودخانه‌ای که هویت یک منطقه را شکل می‌دهد

رود خروشان سند، دوازدهمین رودخانه طولانی جهان، از کوه کایلاش در تبت با ارتفاعی حدود ۵۴۹۰ متر سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه به سمت شمال‌غرب جریان می‌یابد، از میان منطقه زیبا اما مورد مناقشه کشمیر می‌گذرد، و سپس وارد پاکستان می‌شود و مسافتی حدود ۳۰۰۰ کیلومتر را تا دریای عرب در جنوب طی می‌کند.

در دشت‌های حاصل‌خیز پنجاب، پنج شاخه شرقی رودخانه به سند می‌پیوندند. این رودخانه‌ها ابتدا از کشمیر تحت کنترل هند و دیگر ایالت‌های هند می‌گذرند و سپس وارد پاکستان می‌شوند.

این جغرافیای خاص، که هند را در موقعیت بالادست و پاکستان را در موقعیت پایین‌دست قرار می‌دهد، به بی‌اعتمادی تاریخی و ریشه‌دار میان این دو کشور همسایه دامن زده است.

برای روشن شدن موضوع، باید گفت که مناقشات مربوط به آب‌های مرزی محدود به پاکستان و هند نیستند، و مورخان از زمان‌های باستان جنگ‌های زیادی بر سر آب را ثبت کرده‌اند.

تنها در نیم قرن گذشته، ایران و افغانستان بر سر حق‌آبه رود هیرمند، ترکیه، سوریه و عراق به دلیل ساخت سدهایی بر روی رودهای دجله و فرات و مصر و سودان از یک سو، و اتیوپی از سوی دیگر به دلیل ساخت سدی بر روی رود نیل دچار اختلاف شده‌اند.

میراث ماندگار تقسیم شبه‌قاره

همانند بسیاری از مناقشات میان هند و پاکستان، ریشه تنش‌های این دو کشور بر سر منابع آبی نیز به تقسیم شبه‌قاره در ماه اوت ۱۹۴۷ بازمی‌گردد؛ زمانی که هر دو کشور از استعمار بریتانیا استقلال یافتند.

منطقه جامو و کشمیر به کانون اصلی درگیری‌ها تبدیل شد. اما مسئله مهم دیگر، تقسیم سامانه آبیاری پنجاب بود؛ سامانه‌ای که در دوران استعمار بریتانیا به‌عنوان یک شبکه یکپارچه عمل می‌کرد. در آن زمان، کانال‌ها، رودخانه‌ها و تأسیسات سرچشمه‌ای (هدورک‌ها) به‌هم متصل بودند و همین موضوع، تقسیم منابع آب را به‌شدت پیچیده می‌کرد.

توافقی کوتاه‌مدت تا مارس ۱۹۴۸ پابرجا بود، اما در آن زمان هند جریان آب دو کانال به‌سوی پاکستان را متوقف کرد. این بحران اولیه الهام‌بخش داستان یزید اثر منتو شد و در نهایت به جرقه‌ای برای شکل‌گیری پیمان آب‌های سند تبدیل گردید. با میانجی‌گری و حمایت مالی بانک جهانی، این پیمان در سپتامبر ۱۹۶۰ - پس از ۹ سال مذاکره میان هند و پاکستان - به امضا رسید.

به گفته ماجد اختر، استاد ارشد جغرافیا در کالج سلطنتی لندن، این پیمان یک «تقسیم هیدرولیکی» بود که پس از تقسیم سیاسی شبه‌قاره رخ داد. او به الجزیره گفت: «این پیمان برای حل مسئله اداره سامانه آبیاری یکپارچه‌ای لازم بود که در پنجاب - استانی که بریتانیا سرمایه‌گذاری زیادی در آن کرده بود - ایجاد شده و پس از سال ۱۹۴۷ تقسیم شده بود.»

اما اختر تأکید کرد که مسئله تقسیم آب میان دو کشور همسایه، با مناقشه آن‌ها بر سر کشمیر نیز پیوند خورده است. هر دو کشور بخشی از منطقه کشمیر را در کنترل خود دارند و چین نیز دو بخش از کشمیر را اداره می‌کند. با این حال، هند ادعای مالکیت بر تمام کشمیر را دارد، در حالی که پاکستان تمام بخش‌هایی از این منطقه را مطالبه می‌کند که تحت کنترل چین، متحدش، نیستند.

اختر می‌گوید: «کنترل سرزمینی کشمیر یعنی کنترل منابع آبی رودخانه سند، که منبع اصلی تأمین آب برای اقتصادهای شدیداً کشاورزی‌محور پاکستان و هند است.»

پیش از درگیری اخیر در ماه مه، سه جنگ از چهار جنگ بین هند و پاکستان بر سر کشمیر بوده است.

پیمانی که رودخانه‌ها را تقسیم کرد

پیمان ۸۵ صفحه‌ای آب‌های سند ساختاری غیرمعمول دارد. برخلاف بسیاری از پیمان‌های بین‌المللی آب که منابع را بر اساس حجم کلی جریان‌های آبی تقسیم می‌کنند، پیمان آب‌های سند، خودِ رودخانه‌ها را میان دو کشور تقسیم کرده است.

سه رودخانه شرقی - راوی، ستلج و بیاس - به‌طور کامل به هند واگذار شدند؛ در حالی که سه رودخانه غربی - سند، جهلُم و چناب - منحصراً برای استفاده پاکستان تخصیص یافتند.

با این حال، به هند اجازه داده شد که پروژه‌های برق‌آبی بر روی رودخانه‌های غربی احداث کند، به‌شرطی که این پروژه‌ها مطابق محدودیت‌های طراحی‌شده‌ای باشند که تضمین‌کننده جریان بدون وقفه آب به سوی پاکستان برقرار باشد.

«خون و آب»

در طول ۶۵ سال گذشته، پیمان آب‌های سند از فشارهای شدید بسیاری جان سالم به در برده است: جنگ‌ها، جنبش‌های جدایی‌طلب در کشمیر تحت کنترل هند، درگیری‌های نظامی مکرر، حملات مرگبار در هند که دهلی نو آن‌ها را به گروه‌های مسلح تحت حمایت پاکستان نسبت داده، و حتی آزمایش‌های هسته‌ای از سوی هر دو کشور.

اما حمله تروریستی آوریل ۲۰۲۵ در هند نقطه عطفی بود که باعث فروپاشی اعتماد شد. با این حال، نشانه‌های شکنندگی این پیمان مدت‌ها پیش از این نیز آشکار شده بودند. در سپتامبر ۲۰۱۶، پس از حمله‌ای به پایگاه ارتش هند در کشمیر تحت کنترل هند، که به کشته شدن دست‌کم ۱۸ سرباز هندی انجامید، هند گروه «جیش محمد»، یکی از گروه‌های مسلح مستقر در پاکستان که پیش‌تر نیز چندین حمله در خاک هند انجام داده بود، را مسئول این حمله دانست.

نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند در نخستین دوره رهبری‌اش بر حزب ملی‌گرای هندو (بهاراتیا جاناتا)، در میانه افزایش درخواست‌ها در داخل کشور برای قطع جریان آب به‌سوی پاکستان، اعلام کرد: «خون و آب نمی‌توانند هم‌زمان جاری باشند.»

نه سال بعد، پس از آنکه هند عملاً از پیمان خارج شد، بلاول بوتو زرداری، وزیر خارجه پیشین پاکستان، سخنی تهدیدآمیزتر از اظهار نظر مودی گفت.

او در تجمعی در ماه آوریل در ایالت سند گفت: «سند از آن ماست و از آن ما خواهد ماند؛ یا آب ما از آن خواهد گذشت، یا خون آن‌ها.»

اقدام نمادین یا تأثیر واقعی؟

چندین کارشناس آب بر این باورند که تعلیق پیمان آب‌های سند از سوی هند، بیشتر جنبه نمادین دارد تا آنکه در کوتاه‌مدت آسیبی جدی به پاکستان وارد کند.

نصیر مِمن، کارشناس محیط زیست و منابع آب در اسلام‌آباد، آن را «ترفند سیاسی» توصیف کرده که هدفش ایجاد نگرانی در پاکستان است، نه تغییر واقعی در جریان آب.

او گفت: «مودی می‌خواهد چنین وانمود کند که فوراً می‌تواند جریان آب به پاکستان را متوقف کند، اما از لحاظ حقوقی، هیچ تصمیمی درباره پیمان آب‌های سند نمی‌تواند به‌صورت یک‌جانبه اتخاذ شود.»

جغرافیا و زیرساخت‌ها نیز دست هند را بسته‌اند. دانیش مصطفی، استاد جغرافیای انتقادی در کینگز کالج لندن، معتقد است که عوامل متعددی بیش از آنچه سیاست‌گذاران دو کشور می‌پذیرند، از پاکستان محافظت می‌کنند. او گفت: «وابستگی متعصبانه هند به کنترل آب و آسیب‌پذیری افراطی پاکستان در قبال آن، تقریباً خنده‌دار است.»

در حوضه رودخانه‌های سند، از شش رودخانه موجود، آب سه رودخانه طبق مفاد پیمان آب‌های سند، کاملاً در اختیار هند است. سه رود دیگر که سهم پاکستان هستند، تنها برای مدت کوتاهی از کشمیر و لداخ تحت کنترل هند می‌گذرد. و نصیر مِمن، کارشناس مستقر در اسلام‌آباد، می‌گوید شرایط توپوگرافی منطقه به‌گونه‌ای است که رودخانه از مناطقی برفی عبور می‌کند که فضای کافی برای انحراف مسیر یا اجرای پروژه‌های کشاورزی وجود ندارد.

با این حال، بسیاری از کارشناسان هشدار می‌دهند که صرف‌نظر از ناتوانی فعلی هند در توقف جریان آب به‌سوی پاکستان، این امر از ارزش استراتژیک پیمان آب‌های سند برای دهلی‌نو یا از میزان آسیب‌پذیری آینده پاکستان نمی‌کاهد.

«نقطه فشار واقعی»

دن هینز، مورخ محیط‌زیست در کالج لندن هشدار می‌دهد که حتی اخلال‌های نمادین در جریان آب توسط هند می‌تواند کشاورزی پاکستان را تضعیف کند. کشاورزی حدود ۲۵ درصد تولید ناخالص داخلی پاکستان را تشکیل می‌دهد و بیش از ۴۰ درصد نیروی کار این کشور را به خود اختصاص داده است.

هینز گفت: «دولت هند پس از حمله تروریستی پاهالگام به‌سرعت تعلیق پیمان را اعلام کرد، چون می‌داند که آب، یک نقطه‌فشار واقعی برای پاکستان است. موضوع آب از نظر سیاسی بسیار حساس است».

به گفته تحلیل‌گران، از بسیاری جهات، شکاف اخیر در موضوع تقسیم آب رودخانه‌ها دقیقاً همان چیزی است که پیمان آب‌های سند (IWT) تلاش کرده بود روابط هند و پاکستان را از آن مصون بدارد.

ارم ستار، استاد مدیریت پایدار منابع آب در دانشگاه تافتس، گفت: «هند دارد تلاش می‌کند مسئله آب را بار دیگر وارد حوزه سیاست کند، در حالی که این پیمان دقیقاً برای جداسازی سیاست از مسئله آب طراحی شده بود. با توجه به وابستگی پاکستان به آب‌های رود سند، بدون شک ادامه اعتبار این پیمان در شکل فعلی‌اش برای پاکستان حیاتی و ضروری است.»

احمد عرفان اسلم، وزیر فدرال پیشین پاکستان در حوزه‌های قانون، دادگستری، آب، تغییرات اقلیمی و سرمایه‌گذاری - و نماینده پیشین پاکستان در پرونده‌های داوری بین‌المللی آب - نیز هشدار داد که پاکستان باید برای آینده‌ای آماده شود که در آن، هند بتواند بیشتر از امروز از ابزار آب برای فشار استفاده کند.

او گفت: «هند در حال حاضر توانایی توقف جریان رودخانه‌ها را ندارد. اما این به آن معنا نیست که نتواند در آینده این ظرفیت یا راهبرد را به کار گیرد.»

نصیر مِمن نیز هشدار داد: «نگرانی واقعی مربوط به فصل زمستان است، زمانی که جریان آب کاهش می‌یابد. اگر هند پروژه‌هایی برای ذخیره یا انحراف آب اجرا کند، ممکن است به محصولات زمستانی پاکستان مانند گندم آسیب بزند. افزون بر این، اگر در فصل تابستان هم میزان آب کم باشد، این سدها می‌توانند آب را ذخیره کنند که آن هم به کشاورزی پاکستان لطمه خواهد زد.»

پاکستان چقدر آمادگی دارد؟

در حال حاضر، ظرفیت ذخیره‌سازی آب در پاکستان محدود است. مجموع ظرفیت ذخیره‌سازی آب‌های سند، کمی کمتر از 18 میلیارد متر مکعب است که تنها برای حدود چهار هفته کفایت می‌کند. این در حالی است که طبق استانداردهای بین‌المللی، هر کشور باید ظرفیت ذخیره‌سازی آب برای حداقل ۱۲۰ روز را داشته باشد.

برای جبران این کمبود، پاکستان در حال ساخت دو سد بزرگ روی رود سند است که انتظار می‌رود با تکمیل‌شان در سال‌های ۲۰۲۸ و ۲۰۲۹، ظرفیت ذخیره‌سازی را بیش از 50 درصد افزایش دهند.

شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان، اخیراً به نیاز فوری کشور به افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی آب اذعان کرده و وعده اقدام داده است. او در اول ژوئیه گفت: «دشمن طرح‌های شومی علیه پاکستان دارد و می‌خواهد علیه پیمان آب اقدامات انجام دهد. به همین دلیل دولت تصمیم گرفته که برای خود ذخیره‌سازی آب ایجاد کنیم.»

با این حال، حتی اگر پاکستان ظرفیت ذخیره‌سازی‌اش را به‌طور چشمگیری افزایش دهد، باز هم این ظرفیت تنها در برابر اختلالات کوتاه‌مدت مقاوم خواهد بود. اگر هند بخواهد واقعاً مانع ورود آب رودخانه‌ها به خاک پاکستان شود، پاکستان برای بازه‌های بلندمدت دچار مشکل خواهد شد.

خرم دستگیر خان، وزیر پیشین امور خارجه و دفاع پاکستان، هشدار داده که در صورت کسب چنین توانمندی توسط هند، منطقه ممکن است به‌سمت جنگ برود. او که از رهبران ارشد حزب حاکم مسلم لیگ نواز است، گفت: «تهدید هند یک نگرانی واقعی و وجودی است. حوزه رودخانه‌های سند، بستر یک تمدن است. جریان این آب‌ها محیط زیست ما را حفظ کرده و باعث رشد فرهنگ، هنر، کشاورزی و صنعت پاکستان شده است. اما نخست‌وزیر مودی و وزرای او بارها تهدید کرده‌اند که حتی یک قطره آب را هم به پاکستان نمی‌دهند.»

احمد عرفان اسلم، وزیر پیشین نیز می‌گوید آنچه این تهدید را نگران‌کننده‌تر می‌سازد، فروپاشی اعتماد میان دو کشور است. «در حال حاضر وضعیتی پیش آمده که ما پاکستانی‌ها احساس می‌کنیم در سوی مقابل مرز دیگر هیچ حسن‌نیتی وجود ندارد. ممکن است هندی‌ها نیز همین احساس را نسبت به پاکستان داشته باشند.»

پاسخ نظامی یا راه‌حل دیپلماتیک

در حال حاضر، هر دو طرف مواضع سخت‌گیرانه‌ای اتخاذ کرده‌اند. دهلی نو هرگونه بازگشت از تصمیم تعلیق پیمان را رد کرده، در حالی که مقامات پاکستانی این اقدام را «اعلان جنگ» خوانده‌اند و هند را به «سلاح‌سازی از آب» متهم کرده‌اند.

با این حال، برخی کارشناسان - و حتی شماری از سیاستمداران پاکستانی - هنوز امید به دیپلماسی یا مداخله حقوقی بین‌المللی دارند.

اسلم گفت: «ما امیدواریم و انتظار داریم که هند مثل یک کشور مسئول رفتار کند و در نهایت، هر مشکلی که باشد، دو همسایه باید کنار هم بنشینند و با هم گفتگو کنند و آن را حل کنند.»

در واقع، پاکستان اکنون دو گزینه پیش رو دارد: پاسخ نظامی یا راه‌حل دیپلماتیک. یک مقام نظامی ارشد به الجزیره گفت که برای پاکستان، آب‌های سند «خط حیات ۲۵۰ میلیون نفر از مردم کشور است. ما این را یک عمل جنگی می‌بینیم و اگر هند هر اقدامی انجام دهد که به منافع ما آسیب بزند، ما پاسخ خواهیم داد. هر عمل جنگی به ما اجازه می‌دهد که در زمان و مکان مناسب، پاسخی متناسب، مشروع و مقتضی بدهیم.»

هرچند مذاکرات مستقیم بین هند و پاکستان همچنان مؤثرترین راه حل است، اما فضای کنونی امید به گفتگو را کم کرده است. اسلم گفت: «به عنوان آخرین راهکار، دولت پاکستان موضع خودش را به وضوح اعلام کرده است. اگر پاکستان از آب محروم شود، همه گزینه‌ها روی میز است، از جمله احتمال استفاده از راه‌حل‌های نظامی.»