به گزارش اکوایران، توافق هستهای سال ۲۰۱۵ میان ایران و قدرتهای جهانی سالهاست که عملاً به سندی بیاعتبار بدل شده است. آمریکا در سال ۲۰۱۸ از آن خارج شد و در واکنش به آن، ایران نیز اندکی بعد اجرای تعهدات خود را متوقف کرد. رافائل گروسی، رئیس آژانس بینالمللی انرژی اتمی، این توافق را «پوستهای توخالی» مینامد. با این حال، همانند فیزیک کوانتوم، در دیپلماسی نیز مرز میان مرگ و زندگی مبهم است.
آغاز روند یکماهه
به نوشته اکونومیست، در ۲۸ اوت، بریتانیا، فرانسه و آلمان در نامهای خطاب به شورای امنیت سازمان ملل ادعا کردند که ایران تعهدات خود را ذیل توافق مذکور نقض کرده است. این اقدام شمارش معکوس ۳۰ روزهای را آغاز کرد. اگر مذاکرات به نتیجه نرسد، مجموعهای از تحریمهای سازمان ملل که برجام آنها را لغو کرده بود، از جمله تحریم تسلیحاتی، دوباره اعمال خواهد شد.
این روند که «اسنپبک» نامیده میشود، ابزاری نوآورانه بود؛ به محض فعال شدن، تحریمها بهطور خودکار بازمیگردند مگر آنکه شورای امنیت تصمیمی خلاف آن بگیرد؛ مکانیزمی که مانع استفاده روسیه و چین از حق وتو برای جلوگیری از تحریمها میشود.
ایران از زمان خروج آمریکا از برجام، به طور متقابل و مرحلهای تعهدات توافق را نقض کرده است. برجام به ایران اجازه داده بود حداکثر ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم با غنای ۳.۶۷ درصد ذخیره کند؛ سطحی که برای تولید برق هستهای استفاده میشود. اما آژانس بینالمللی انرژی اتمی در ماه مه اعلام کرد ایران ۸۴۱۳ کیلوگرم اورانیوم ذخیره کرده است که نزدیک به ۴۰۹ کیلوگرم آن تا سطح ۶۰ درصد غنی شده؛ تنها یک گام کوتاه تا درجه تسلیحاتی. با این حال، اروپاییها تاکنون از فعالسازی اسنپبک خودداری میکردند، چراکه بیم داشتند این اقدام ایران را به سمت اقدامات تهاجمیتر سوق دهد.
اما آنها مدعیند که تقویم آنان را ناگزیر کرده است. بند مربوط به اسنپبک در ۱۸ اکتبر منقضی میشود. ماه آینده نیز روسیه ریاست شورای امنیت را بر عهده میگیرد که میتواند با ترفندهای رویهای روند را مختل کند. بنابراین فعالسازی اسنپبک در این مقطع، آخرین تلاش برای احیای توافقی در حال مرگ بود.
تصمیم ایران
اکنون ایران باید تصمیم بگیرد که چگونه پاسخ دهد. برخی نمایندگان مجلس بر ادامه مخالفت پافشاری میکنند. آنان طرحی تدوین کردهاند که از دولت میخواهد از معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای (NPT) خارج شود، مذاکرات با غرب را متوقف کند و همکاری با آژانس را به حالت تعلیق درآورد. معضل برای ایران آن است که چنین اقداماتی میتواند واکنش شدیدی به دنبال داشته باشد. خروج از NPT بهعنوان نشانهای تهاجمی تلقی خواهد شد و خطر حملات هوایی تازه از سوی اسرائیل یا آمریکا را در پی دارد؛ بازیگرانی که هر دو در ماه ژوئن تأسیسات هستهای ایران را بمباران کردند.
دولت میتواند این طرح را نادیده بگیرد و برای مذاکرات زمان بخرد. کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در دیدار با رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بینالمللی انرژی اتمی، در اول سپتامبر گفت: «پنجره دیپلماسی هنوز باز است». شاید چنین باشد، اما تنها تا حد اندکی. بازگشت به تعهدات توافق قدیمی نیز ترامپ را راضی نخواهد کرد؛ او خواستار آن است که ایران بهطور کامل از برنامه غنیسازی اورانیوم دست بکشد.
ایران اما همچنان تأکید دارد که غنیسازی حق حاکمیتی آن است. ممکن است درباره میزان ذخایر اورانیوم خود مصالحه کند، همانگونه که در برجام پذیرفته بود؛ اما حاضر به برچیدن کامل این برنامه نیست. به عبارت دیگر، برای جلوگیری از اسنپبک، مذاکرهکنندگان باید تا پایان ماه زمینه توافقی جدید را فراهم کنند، که مأموریتی دشوار است.
تمدید مهلت
گزینه سوم خرید زمان است. روسیه پیشنهاد داده مهلت اسنپبک شش ماه تمدید شود. اروپاییها مایل به گفتوگو درباره این ایده هستند اما نگراناند که تاکتیکی برای اتلاف وقت باشد. اگر تحریمها دوباره اعمال شوند، ایران ممکن است روی این شرطبندی کند که قادر به تحمل آن است. برخی شرکای بزرگ تجاری ایران احتمالاً این تحریمها را نادیده خواهند گرفت و دولت آشفته ترامپ نیز شاید نتواند شورای امنیت را برای اجرای آنها بسیج کند. ایران میتواند پیشنهاد گفتوگو با آمریکا درباره توافقی تازه و با آژانس درباره بازرسیهای جدید را مطرح کند.
نگرانی اصلی غرب آن است که ایران از این زمان برای بازسازی برنامه هستهای خود استفاده کند. هیچکس با اطمینان نمیداند حملات تابستان امسال چه میزان خسارت به بار آورد. آژانس از زمان جنگ اجازه بازدید از حساسترین سایتها را نداشته است. ترامپ همچنان مدعی است که این تأسیسات «کاملاً نابود شدهاند». اما شماری از دیپلماتها و مأموران اطلاعاتی آمریکا این ارزیابی را بیش از حد خوشبینانه میدانند، هرچند در ملأعام جرئت مخالفت ندارند.
بیتردید خسارات قابلتوجه بوده است. اما بدون بازرسیهای دقیق، برنامه هستهای ایران اکنون به وضعیتی از «ابهام کوانتومی» دچار شده است؛ وضعیتی که پیشبینی زمان وقوع بحران بعدی را دشوار میسازد.
