بازی دیپلماتیک ایران-آمریکا در وقت‌ اضافه

به گزارش اکوایران، «توافق هسته‌ای با ایران بزرگ‌ترین دستاورد دیپلماتیک باراک اوباما بود و لغو آن بدون شک بزرگترین و احمقانه‌ترین و آسیب‌زاترین شکست در سیاست خارجی دونالد ترامپ بود». این جمله توماس فریدمن، تحلیلگر برجسته و ستون‌نویس ارشد نیویورک‌تایمز است، اما فحوای کلام اکثریت غریب به اتفاق تحلیلگران و مفسران سیاست‌خارجی آمریکا [به استثنای اغلب حامیان دونالد ترامپ] است.

و البته موانع مذاکرات در 12 ماه گذشته - بدون ذکر ۲ توقف اخیر که می‌توانست کل روند را از مسیر خارج کند - نشان می‌دهد که توافق اولیه چقدر شاهکار دیپلماتیک بوده و بازگشت به آن چه دشواری‌های پیچیده‌ای دارد. در حال حاضر، مذاکرات در وین در فضای باریکی بین یک نقطه شکست و پیروزی است و این هفته، ایران گفت که تنها برای «نهایی‌سازی» یک توافق جدید به میز مذاکره بازمی‌گردد. گفته می‌شود آخرین اختلاف باقیمانده برسر نهایی کردن توافق، مناقشه ایران و آمریکا بر سر حذف سپاه پاسداران از لیست FTO است.

جاناتان گویر،خبرنگار سیاست‌خارجی ووکس در مطلبی نوشته است: متن توافق تقریباً نهایی، عمومی نشده نیست، اما کارشناسان آشنا با مذاکرات می گویند که این توافق - و چالش های سیاسی وفنی اجرای آن - شبیه به دفعه قبل خواهد بود. به نوعی تنها چالش اصلی جدید این خواهد بود که با توجه به فناوری و ظرفیت هسته‌ای بهبود یافته ایران، محدودیت‌های این کشور الزاماً سخت‌گیرانه‌تر خواهد بود.

اگر دو کشور به توافق جدیدی دست یابند، به این معنی است که ایران از بی‌اعتمادی که ترامپ با نادیده گرفتن برجام کاشته عبور کرده است. با این حال، شانس رسیدن به توافق در جزئیات پیچیده، به ویژه برخی تحریم های ترامپ، گره خورده است.

وضعیت بازی

۶ آوریل سالگرد آغاز مذاکرات بود. علی واعظ مدیر روژه ایران در گروه بین‌المللی بحران در تشریح وضعیت حاضر گفت: از همان ابتدا مشخص بود که علیرغم هدف مشترک احیای برجام، مسیر چیزی جز آسان خواهد بود. تخریب آسان تر از بازسازی است، و حتی داشتن یک متن اصلی از قبل در دسترس است، همچنان نیازمند راهی برای هر دو طرف برای از سرگیری تعهدات تحت واقعیت های جدید است.

در ابتدا مذاکره‌کنندگان کارگروه‌های جداگانه‌ای را در مورد لغو تحریم‌ها و عقب‌نشینی هسته‌ای تشکیل دادند که سومین کارگروه در توالی‌بندی بعداً اضافه شد. تا ژوئن - دور نهایی با حضور تیم روحانی - پیشرفت قابل توجهی قبل از تقویم انتخاباتی ایران به وقفه 5 ماهه انجام شد. این مهم ترین تأخیر در فرآیند بود، اما تنها تأخیر نبود. اولین تأخیر در سمت ایالات متحده بود،  تیم بایدن پس از تصدی مسئولیت در ژانویه،  در مورد چگونگی ادامه کار مذاکرات داخلی داشت و بعد از ۳ماه مذاکرات را آغاز کرد. ودومی (دقیقا یک ماه پیش) درخواست روسیه برای تضمین بود که باعث توقف مذاکرات چند جانبه شد.

واعظ ادامه داد: «خبر خوب این است که عناصر فنی قرارداد 27 صفحه‌ای نهایی شده و مدتی است که قطعی شده است. در حالی که برخی از عناصر مهم هنوز در بازی هستند، اختلاف اصلی باقی مانده -حذف سپاه از FTO- یک موضوع سیاسی و دوجانبه آمریکا و ایران است. چادر رسانه ای دیگر در خارج از کوبورگ سرپا نیست، اما این بدان معنا نیست که همه چیز در حالت تعلیق است. اتحادیه اروپا به ارائه پیشنهادهای خود از تهران و واشنگتن ادامه می‌دهد تا ببیند آیا می‌توان در مورد موضوعی مملو از نمادگرایی و حساسیت‌های سیاسی، فرمولی قابل اجرا یافت».

به گفته واعظ، اینکه آیا آنها می توانند این دایره نهایی را مربع کنند یا نه، باید دید، اما اگر انجام دهند، ممکن است کارها به سرعت در جای خود قرار گیرند. واقعیت این است که تأخیرهای مستمر به نفع هیچ یک از طرفین نیست: برنامه هسته‌ای گسترش می‌یابد، لغو تحریم‌ها گریزان باقی می‌ماند و عوامل خارجی می‌توانند مداخله کنند.

وی اضافه کرد: «در مجموع، ما نه در آستانه یک پیشرفت قریب الوقوع هستیم و نه لزوماً سقوط و هبوط است. ایالات متحده و اروپایی‌ها، و قطعا ایرانی‌ها، همگی دارای پلن B هستند. اما همه می‌دانند که طرح A ترجیح داده می‌شود، اگر دشوار باشد، نتیجه‌گیری شود».

سرنخ‌‌های شکاف‌ برجسته

سرنخ های مهمی در مورد وضعیت مذاکرات و مشکلات عمده پس از حدود یک سال گفتگو در پایان ماه مارس، زمانی که کارشناسان و سیاست گذاران خاورمیانه در قطر برای یک مجمع سیاسی گرد هم آمدند، به نمایش گذاشته شد.

آنها با دقت به تماشای تعامل غیرمستقیم مقامات آمریکایی و ایرانی پرداختند که یکی پس از دیگری روی صحنه ظاهر شدند، اما در کنار هم صحبت نکردند. این یک نماد بصری از شکاف های برجسته در مذاکرات بود.

سید کمال خرازی، وزیر امور خارجه سابق ایران و مشاور رهبر عالی ایران به روی صحنه رفت و گفت: «بله، توافق قریب الوقوع است، اما به اراده سیاسی ایالات متحده بستگی دارد.»

در حالی که خرازی با یک گوینده سی ان ان مصاحبه می کرد، رابرت مالی، فرستاده ویژه وزارت امور خارجه برای مذاکرات ایران، در ردیف اول به تماشا نشست.

خرازی رفت و سپس مالی، سخنران بعدی، لحنی محتاطانه و تقریباً پوکری داشت: ما به یک توافق نزدیک هستیم، اما مدتی است که بسیار نزدیک بوده ایم. من فکر می‌کنم این همه چیزهایی را که باید در مورد دشواری مسائل باقی مانده بدانید، به شما می‌گوید.

نمادگرایی می‌تواند تعیین‌کننده باشد

به گفته کارشناسان آگاه به جزئیات مذاکرات، توقف فعلی، مربوط به تحریمی است که دولت ترامپ در سال 2019 علیه شاخه‌ای از نیروهای مسلح ایران، یعنی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که آنها را در فهرست سازمان‌های تروریستی خارجی قرار داده است.

این نامگذاری تا حد زیادی نمادین است و تردید دولت بایدن برای حذف آن تا حد زیادی سیاسی است. حتی اگر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از لیست تروریستی خارج شود، بعید است که شرکت های آمریکایی علاقه مند به تجارت با آنها باشند. این تا حدی به این دلیل است که در حال حاضر تحریم های بسیار دیگری علیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی وجود دارد، از جمله محدودیت های گسترده ای از سوی وزارت خزانه داری.

اما نمادگرایی می تواند چیز قدرتمندی باشد. برای ایران، این نامگذاری توهین آمیز است. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یکی از ارگان های دولت ایران است و نام FTO به شدت برای گروه هایی که بازیگران غیردولتی هستند، است.

خرازی گفت: «یک ارتش ملی را نمی‌توان در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داد».

به نوشته Vox برای تیم بایدن، حذف این نام ممکن است در نظر مخاطبان داخلی آمریکایی که سیاست های نظامی گرایانه در قبال ایران را تشویق می کنند، ضعف به نظر برسد. و در حالی که این اختلاف تا حدودی نمادین، آخرین نقطه گیر است، این اولین بار نیست که یک موضوع مهم، روند مذاکرات را تقریباً از مسیر خارج می کند. 

یک سال با سه تاخیر: آمریکا، ایران و روسیه

* تأخیر اول:

زمانی که بایدن در ژانویه 2021 به قدرت رسید، اکثر کارشناسان بر این باور بودند که ایجاد بستر و انگیزه لازم برای از سرگیری مذاکرات مربوط به دولت جدید او بود، با توجه به اینکه ایالات متحده بود که ابتدا در دوران ترامپ از برجام خارج شد.

ژست اصلی دولت بایدن انتصاب مالی، یک دیپلمات محترم خاورمیانه‌شناس بود که مذاکره کننده اصلی در توافق 2015 و خود نشان از جدیت وی در بازگشت به برجام بود. اما به لحاظ عملی با عدم لغو تحریم‌های نمادین یا دیگر ژست‌های حسن نیت برای شروع سریع مذاکرات، به اندازه کافی فعال نبود.

* تأخیر دوم:

برخی ناظران استدلال می کنند که از زمان برگزاری انتخابات ایران در ژوئن 2021 و در نهایت قدرت گرفتن یک دولت محافظه‌کار ایران، ممکن است از نظر سیاسی امکان بازگشت مستقیم به توافق برای ایالات متحده وجود نداشت. در این میان، تیم بایدن که در حال دیدار با اسرائیلی‌ها و اماراتی‌ها بود که در سال 2015 با برجام مخالفت کردند، سعی داشتند از خرابکاری‌های منطقه‌ای خودداری کنند.

اما برخی همچنین می گویند ایران زمان را صرف تقویت موقعیت مذاکراتی خود با برنامه هسته ای توسعه یافته‌تر پیش از بازگشت به میز مذاکره کرد. پس از پیروزی رئیسی در ژوئن، مذاکرات متوقف شد و ایران به مدت پنج ماه به وین بازنگشت.

* تأخیر سوم

و زمانی که مذاکرات از سر گرفته شد، پیچ و خم‌ها طی و تردید‌های آمریکا و ایران برطرف شد و مذاکرات تا نزدیکی نتیجه نهایی پیش رفت، که موضوع جدیدی ظاهر شد: روسیه.

در حالی که ماه گذشته ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به اوکراین حمله کرد، مذاکرات هسته ای با ایران در وین با تردید مواجه شد. واعظ این اقدام را یک بازی تاکتیکی از سوی مسکو توصیف کرد تا ببیند آیا جایی برای گروگان گرفتن برجام وجود دارد یا خیر.

پارسی توضیح داد در ابتدا، روسیه ضمانت‌های جدیدی را برای تحریم‌هایی می‌خواست که اکنون به دلیل تهاجم باعمال شده بود، تا تجارت روسیه با ایران تحت تأثیر قرار نگیرد. غرب این ایده را رد کرد و روسیه به زودی از خواسته های خود عقب نشینی کرد. 

به گفته تریتا  پارسی، ایرانیان مشتاق بازگشت به توافق و دسترسی جهانی آن هستند، و سریعاً مردم و برخی مقامات ایران علیه پوتین و روسیه موضع گرفتند.

پارسی گفت «مسئله روسیه آشکارا بسیار خطرناک بود، اما پس از رفتن وزیر امور خارجه ایران به روسیه، به سرعت حل شد».

واعظ می‌گوید: «اینکه نقش روسیه به یک مانع احتمالی تبدیل شد، نشان دهنده ظرافت این روند یپلماتیک است که در برابر تحولات خارجی آسیب پذیر است».