به گزارش اکوایران، مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در گزارشی به بررسی اقتصاد آفریقا، وضعیت موجود و چشم‌انداز پیش روی آن پرداخته است.

به طور کلی قاره آفریقا، به‌ جز آفریقای جنوبی و کشورهای شمال آفریقا، بیشتر شامل کشورهایی است که به عنوان توسعه‌نیافته شناخته می‌شوند. قاره آفریقا حدود 20 درصد از خشکی‌های زمین را تشکیل می‌دهد و تقریبا 17 درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده است. با این وجود، اقتصاد آفریقا تنها 3 درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می‌دهد.

رشد جمعیت آفریقا؛ شمشیری دولبه

آفریقا سریع‌ترین رشد جمعیت جهان و در نتیجه جوان‌ترین جمعیت را دارد. در واقع رشد جمعیت در آفریقا بیش از دو برابر میانگین جهانی است. مطابق پیش‌بینی‌ها تا 2050 رشد جمعیت آفریقا همچنان تداوم خواهد داشت. این رشد جمعیت در آفریقا باعث بزرگ شدن بازار مصرف این قاره شده است. در حال حاضر 1.3 میلیارد نفر در آفریقا زندگی می‌کنند که حدود 60 درصد آنها روستانشین هستند و 40 درصد در مناطق شهری زندگی می‌کنند.

البته این رشد جمعیت شمشیری دولبه است. جمعیت بزرگی که در سن کار هستند، اگر شغل کافی نداشته باشند، به یک نیروی اخلالگر تبدیل شده و ناآرامی‌های اجتماعی و مهاجرت‌های گسترده را موجب خواهند شد. اما جمعیت جوانی که فرصت‌های بی‌شمار پیش روی خود داشته باشد، می‌تواند به تسریع رشد اقتصادی به ویژه در حوزه‌هایی مثل تولید، انرژی و تکنولوژی دیجیتال که به نیروی کارماهر و باانگیزه نیاز دارند، کمک کند.

در حال حاضر تقریبا در تمام کشورهای آفریقایی، وضعیت بد اقتصادی به دلیل رشد سریع جمعیت تشدید شده است و رشد جمعیت موجب شده تولید ناخالص داخلی سرانه پایین بماند.

افریقا

فقر، فقرزدایی و نابرابری در آفریقا

قاره آفریقا با وجود منابع و معادن غنی و سرشار، همچنان با فقر دست و پنجه نرم می کند. براساس برخی برآوردها در سال 2021، حدود 34 درصد جمعیت آفریقا در فقر زندگی می کردند. پیش بینی می شود اگر اقتصاد قاره به روند رو به رشد خود ادامه دهد، تا سال 2030، نرخ فقر این قاره به 23 درصد کاهش میابد. با این حال آفریقا همچنان سهم قابل توجهی از فقر جهانی را به خود اختصاص داده است.

در گزارش سالانه توسعه انسانی که توسط سازمان ملل متحد منتشر شده است، کشورهای آفریقایی مالاوی، بوروندی، اریتره، چاد، سیرالئون و نیجر همواره در رتبه آخر قرار دارند. بر اساس برآوردهای سازمان ملل، بیش از یک چهارم گرسنگان جهان در قاره آفریقا زندگی میکنند و یک پنجم افرادی که در آفریقا زندگی میکنند، دچار سوء تغذیه هستند.

ناتوانی آفریقا در کاهش نرخ بالای فقر دلایل متعددی دارد. دلیل اول، اتکای بیش از حد به منابع طبیعی برای رشد اقتصادی به جای توسعه کشاورزی و روستایی است که 85 درصد از معیشت آفریقایی‌ها بدان وابسته است. سطوح بالاتر فقر نیز به فقدان حکمرانی مناسب، مالکیت نابرابر منابع طبیعی و درآمد نابرابر و دسترسی محدود به خدمات عمومی است. اگرچه آمارها حاکی ازآن است که تمرکز بر کیفیت حکمرانی در آفریقا در سال های اخیر افزایش یافته است، اما تحقیقات نشان می‌دهند نابرابری‌های اجتماعی - اقتصادی، نابرابری‌های سیاسی و بحران‌های داخلی، وابستگی به صادرات مواد اولیه، مانع شکل‌گیری حکمرانی خوب در اغلب کشورها می‌شود.

آفریقا با چالش‌های تغییرات اقلیمی و زیست‌محیطی نیز مواجه است. در حالی که آفریقا تنها حدود 2 تا 3 درصد از تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای جهان را به خود اختصاص می دهد اما به طور نامتناسبی از پیامدهای انتشار گازهای گلخانه متضرر می شود. 

اقتصاد آفریقا

همانطور که پیش‌تر به آن اشاره شد، آفریقا تنها حدود 3 درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می‌دهد. مؤسسه مکنزی پیش‌بینی می‌کند تا سال 2025 پتانسیل های تجاری آفریقا به 5.6 تریلیون دلار افزایش یابد. این آمارها نه تنها گویای شکست در بهره برداری از پتانسیل توسعه این قاره است، بلکه فرصت‌ها و خطرات عظیم پیشرو را نیز نشان می‌دهد. 

با این حال گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران نشان می‌دهد که اقتصاد آفریقا به سرعت در حال رشد است. برخی برآوردها نشان می‌دهند که حتی برخی از کشورهای آفریقایی، بالاترین نرخ های رشد تولید ناخالص داخلی را در سراسر جهان دارند. اما عمده این رقم ها مربوط به صادرات منابع طبیعی است. بیشتر سرمایه‌گذاری‌ها در آفریقا شامل استخراج منابع طبیعی فراوان قاره می‌شود. آفریقا 10 درصد از ذخایر نفت و حدود 12 درصد از ذخایر گاز طبیعی جهان، 40 درصد از ذخایر طلا و 80 درصد از ذخایر پلاتین آن را به خود اختصاص داده است. به همین دلیل بیشترین سرمایه‌گذاری‌ها در این قاره در بخش استخراج و تولید فلزات گران‌بهاست. همچنین در حالی که آفریقا از صادرکنندگان نفت خام است اما این قاره به واردات انرژی وابسته است زیرا ظرفیت پالایشگاهی کافی در این قاره وجود ندارد.

از طرف دیگر، اگرچه 60 درصد از زمین های قابل کشت جهان در آفریقا است. اما بهره‌وری آن قدر پایین است که این قاره واردکننده خالص موادغذایی محسوب می‌شود.

نقش آفریقا در محاسبات ژئواکونومیک قدرت‌ها

اتحادیه اروپا دارای موقعیت برتری در میان سرمایه‌گذاران بین‌المللی در آفریقا است. تجارت اتحادیه اروپا با کشورهای شمال آفریقا به وسیله موافقت‌نامه‌های دوجانبه تجارت آزاد تنظیم شده که سبب افزایش صادرات اتحادیه اروپا به این کشورها شده است. همچنین، وجود موافقت‌نامه‌های دیگری نیز در شکل‌دهی به روابط تجاری اتحادیه اروپا و آفریقا نقش دارد. 

ایالات متحده نیز استراتژی جدیدی برای توسعه روابط با آفریقا در پیش گرفته و قصد دارد روابط خود را با این قاره تقویت کند. چین با رویکرد کمربند - جاده و سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه در آفریقا، نفوذ خود را در این قاره گسترش می‌دهد. چین بزرگ‌ترین طلبکار دوجانبه جهان است و بانک‌های صادرات و واردات چین در ارائه وام به آفریقا نقش مهمی داشته‌اند. چین همچنین در حال تغییر تمرکز از دولت‌ها به مؤسسات مالی آفریقایی است و با افزایش سرمایه‌گذاری مستقیم و تقویت واردات از آفریقا همکاری زنجیره تأمین را تقویت می‌کند. رابطه چین با آفریقا منافع سیاسی نیز دارد و باعث کاهش تعداد کشورهایی شده است که تایوان را به رسمیت می‌شناسند. چین تمرکز استراتژیک خود را بر کشورهای اطراف آفریقا قرار داده و پایگاه نظامی در جیبوتی تأسیس کرده است. روسیه نیز تلاش‌هایی برای افزایش نفوذ در آفریقا داشته است، اما موانعی مانند تحریم‌های بین‌المللی و جنگ در اوکراین ممکن است این تلاش‌ها را محدود کند. عربستان سعودی تحقق هابی لجستیک بین اروپا و آفریقا و رقابت با دیگر کشورها را در آفریقا دنبال می‌کند.

چشم‌انداز 2063: آفریقایی که ما می‌خواهیم

دستور کار «2063: آفریقایی که ما می‌خواهیم»، یک برنامه جمعی برای مبارزه با فقر و توسعه منطقه‌ای در آفریقا است. هدف اصلی این دستور کار، تبدیل آفریقا به یک قدرت جهانی در آینده‌ای نزدیک است. همانطور که پیش تر به آن اشاره شد، در حال حاضر، آفریقا 17 درصد از جمعیت جهان را شامل می‌شود، اما تنها 2.9 درصد از تولید جهانی و 2.6 درصد از تجارت جهانی را تشکیل می‌دهد. تجارت بین آفریقایی نیز در حال افزایش است. نهادهای اقتصادی مهم آفریقا شامل جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا و منطقه تجارت آزاد قاره آفریقا است.

در سال 2023، منطقه شمال آفریقا و زیر صحرای آفریقا رشدی 3.2 درصد خواهند داشت، اما برخی کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که اقتصادهای آفریقا در سال 2023 با دوران پرتلاطمی مواجه خواهند شد. اتحادیه اروپا، ایالات متحده و چین در سال‌های اخیر تلاش‌های خود را برای ایجاد روابط اقتصادی، سیاسی و امنیتی در آفریقا افزایش داده‌اند و رقابت بین این سه قدرت بزرگ جهانی در سال‌های آینده تشدید خواهد شد.