سقوط صدام؛ بیست سال بعد

نیمه اول ماه آوریل(اواخر فروردین) یادآور روزهای اشغال عراق و فروپاشی دولت صدام حسین در سال‌های آغازین هزاره جدید است. حمله به بغداد، بخشی از عملیات نظامی یک ائتلاف نظامی به رهبری آمریکا علیع رژیم صدام بود. لشکر سه پیاده ارتش آمریکا و متحدانش سه هفته پس از حمله به عراق به سوی بغداد گسیل شدند و سرانجام 20 فروردین بغداد سقوط کرد و صدام حسین متواری شد. 

بیست سال پس از سقوط صدام، نظم جهانی و توازن قوا در خاورمیانه به شکل قابل توجهی تغییر کرده و از این حادثه به عنوان آغازگاهی بر این تحولات یاد می‌شود. از نگاه عراقی‌ها که زندگی‌شان به قبل و بعد از داستان سقوط تقسیم می‌شود، این حادثه به صورت‌های گوناگونی تعبیر می‌شود. اگر چه بخش قابل توجهی از عراقی‌ها در سال‌های پس از سقوط به دنیا آمده‌اند، اما در میان نسلی که زندگی تحت لوای دیکتاتوری صدام را تجربه کرده‌اند، قضاوت در این مورد با نتایج شگفت‌انگیزی مواجه است. نتایج یک نظرسنجی که توسط موسسه گالوپ انجام شده دلالت بر آن دارد که ۶۰ درصد پاسخ‌دهندگان گفته‌اند که عراق امروز در مقایسه با سال 2003 در وضعیت بدتری قرار دارد، درحالی‌که ۴۰ درصد گفته‌اند که وضعیت بهبود یافته است- البته 54 درصد از 60 درصدی که از این وضعیت ناراضی هستند،‌ مسلمانان سنی هستند.

خبرگزاری فرانسه نیز در گزارش اخیر خود گزارش کرده که بیست سال پس از سرنگونی صدام حسین، او همچنان در اردن از محبوبیت برخوردار است و در حالی که تصاویر صدام حسین و نمادهای مربوط به دوران حکمرانی او در عراق غیرقانونی هستند اما تصاویر او در اردن دست به دست می‌شود. بنا به این گزارش، تصاویر صدام حسین روی پوشش گوشی‌های تلفن همراه اردنی‌ها تا آویز داخل تاکسی‌هایشان دیده می‌شود.

با این همه، به نظر می‌رسد عموم عراقی‌ها و همسایگانشان که خسته از شرایط کنونی‌اند، دچار نوعی فراموشی نسبت به آن‌چه بر سر مردم یک ملت و منطقه آمد، شده‌اند. آن‌ها که آشکارا علاقه خود را به مرد قدرتمند پیشین عراق بیان می‌کنند،  او را به دلیل «مقاومتش در برابر مداخلات غرب در خاورمیانه»  «قهرمان» می دانند. آن‌ها همچنین صدام حسین را به دلیل «آرمان‌های ملی‌گرایانه عربی‌اش» به یاد می‌آورند و «حمایت» او از فلسطین را تحسین می‌کنند. اما صدام روی دیگری هم داشت قهرمان آنها در دوران زمامداری خود دست به نسل کشی زده بود و تا سالها بعد آثار جنابات او در عراق بر ملا می شد چند سال قبل فرانس ژرس از کشف یک گور دسته جمعی در عراق خبر داد که قربانیان معترضان به صدام بودند.

خبرنگار فرانس‌پرس در گزارش خود آورده است بود در میان ساختمان‌های بتنی در دست ساخت در محله‌ای واقع در نزدیکی نجف به راحتی می‌شد جمجمه و استخوان‌های انسان‌های در گور دفن شده را در یک محیط محدود مشاهده کرد.

البته با سقوط صدام و پایان دیکتاتوری وحشیانه‌اش امید می رفت، عراق دست‌ کم بستر دموکراسی نوظهوری باشد که عراقی‌ها در آن از آزادی‌ برخوردار بوده و زندگیشان به میزان قابل توجهی بهبود یابد.   اما اکنون با گذشت این‌ سال‌ها با نتایج بسیار متفاوت و دست‌آوردهایی با هزینه‌ای هنگفت مواجهیم. 

با این همه شاخص توسعه انسانی، که توسط برنامه توسعه سازمان ملل متحد برای تعیین متوسط دستاوردهای یک کشور در سه بعد توسعه انسانی یعنی زندگی سالم و طولانی، دسترسی به دانش و سطح زندگی مناسب تدوین شده است حکایت از تغییرات عمده‌ای در این کشور دارد. این شاخص در سال ۲۰۰۳ برای عراق برابر با ۰/۵۷۹ و امید به زندگی ۶۵/۹ سال بوده، اما اکنون این شاخص روندی رو به رشد داشته و برابر با ۰/۶۸۶ است. امید به زندگی نیز به ۷۰/۴ سال رسیده است. بر اساس این شاخص عراق اکنون در رتبه ۱۲۱ جهان قرار دارد و نسبت به سال ۲۰۲۰ معادل ۰/۰۰۷ بهبود داشته است. 

همچنین بر اساس آمار سازمان ملل سرانه تولید ناخالص داخلی عراق  در سال ۲۰۰۳ برابر با ۸۵۵ دلار بوده که در سال ۲۰۲۱ به ۴۶۸۶ دلار رسیده است. سرانه تولید ناخالص ملی ارزش تمامی کالاهای تولید داخلی و خدمات مربوط به آن‌ها در طول سال است که به دلار آمریکا تبدیل و بر متوسط جمعیت آن کشور در همان سال تقسیم شده‌است.   ظرفیت تولید برق این کشور از سال ۲۰۰۳ تا کنون ده برابر و تولید نفت این کشور سه‌برابر شده است. با این حال بسیاری معتقدند که این معیارها تصویر کاملی از عراق و چالش‌های پیش‌ رویش به دست نمی‌دهد.

در واقع یک عراقی ۲۰ ساله در سال ۲۰۰۳ شاید با خود فکر می‌کرد که پس از صدام وضعیت اقتصادی عراق بهبود می‌یابد. به عقیده فیصل امین رسول استرآبادی، معاون پیشین نماینده دائم عراق در سازمان ملل متحد: «راستش کسانی بودند که بسیار ثروتمند شدند. اما در واقع آن‌هایی آن‌قدر ثروت به دست آوردند که پیوندهایی با سیاسیون داشتند. در واقع یک‌نوع سرمایه داری رانتی در مقابل بازار آزاد واقعی که در آن همه از امتیازات نسبتا برابر برخوردارند، قرار دارد.» این مسئله‌ای است که عراقی‌ها از آن رنج می‌برند و باعث می‌شود نسبت به زندگی خود احساس فلاکت داشته باشند.

از سوی دیگر آزادی حاکم بر جامعه عراق باعث شده که امکان ابراز بیان نارضایتی‌ها افزایش یافته و باعث انباشته شدن آن می‌شود. 

این مسئله‌ای است که تفاوت میان زندگی تحت لوای دیکتاتوری و دموکراسی (حتی به شکل سست آن) را روشن می‌کند. اگر عراقی‌های امروز از ناکارآمدی دموکراسی در تامین انتظارات خود سخن می‌گویند، ناشی از برتری دیکتاتوری‌ها بر دموکراسی ها نیست. با این همه این چالشی است که امروز بر سر بسیاری از دموکراسی‌ها سایه انداخته است.