خطر بیخ گوش منطقه؛ پیامدهای هولناک برافروختن آتش جنگ در قره‌باغ

به گزارش اکوایران، به نقل از اقتصادنیوز ، به رغم آن که نزدیک به سه سال از جنگ میان آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی و توافق صلح میان طرفین به میانجی‌گری مسکو می‌گذرد، با این وجود این محدوده شرایط مخاطره‌انگیزی را از سر می‌گذراند و امکان آغاز دوباره درگیری‌ها بر سر این منطقه سایه انداخته است. در آخرین تحولات در این زمینه روز سه‌شنبه دو طرف به تبادل آتش پرداختند که باعث کشته شدن نیروها در هر دو سوی مرز شد.

به تازگی نشریه فارین افرز با انتشار یادداشتی با عنوان «کشورهای کوچک، جنگ بزرگ» این مناقشه را از منظر رقابت‌های ژئوپلیتیکی منطقه‌ای مورد بررسی قرار داده و نسبت به گسترش آن به جنگی منطقه‌ای هشدار داده است.

 این مقاله را در دو بخش ترجمه شده که پیش از این بخش اول آن با عنوان «مارپیچ خطرناک در قره‌باغ؛ لانه اسرائیل باعث فوران تنش‌ها می‌شود؟» منتشر شده ‌و در ادامه بخش دوم و پایانی آن ارائه می‌شود:

لبنانیزه کردن یا بالکانیزه شدن؟

از زمان پایان جنگ سرد، ایران و آذربایجان که دارای اشتراکات هویتی مذهبی و قومی هستند، در این زمینه به رقابت پرداخته‌اند. باکو اکنون با ایراد اتهاماتی [بی‌پایه] تهران را به تلاش برای «لبنانی‌سازی» آذربایجان از طریق تقویت سازمان‌های شیعه شبیه حزب‌الله در آذربایجان متهم می‌کند. نوامبر گذشته، مقامات باکو اعضای یک گروه مسلح را دستگیر کردند که ادعا کردند که توسط سپاه پاسداران در ایران و سوریه آموزش دیده‌اند. 

درهمین حال، تهران باکو را متهم می‌کند که با حمایت از جنبش‌های جدایی‌طلب در میان جمعیت قومی آذری ایران، می‌خواهد ایران را «بالکانیزه» کند.

زنجیره تنش‌ها

یک هفته پس از بازداشت‌های مذکور در ماه نوامبر، ایران اعلام کرد که یکی از اعضای داعش با گذرنامه آذربایجانی از باکو به تهران سفر کرده تا حمله مرگبار اخیر را در شهر شیراز سازماندهی کند.

تنش‌ها در ماه ژانویه زمانی که یک فرد مسلح به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران یورش برد و رئیس تیم امنیتی سفارت‌خانه را کشت و دو نفر دیگر را زخمی کرد، بیش‌تر شد. باکو این حادثه را «حمله تروریستی» خواند و متعاقبا سفارت خود را تخلیه کرد. مقامات ایرانی اصرار داشتند که مهاجم انگیزه های شخصی و نه سیاسی داشته است. سپس، در 28 مارس، ادعا شد که یک نماینده ضدایرانی جمهوری آذربایجان از یک سوء قصد جان سالم به در برد. روز بعد، آذربایجان سفارت خود را در تل آویو افتتاح کرد و به اولین کشور شیعه مبدل شد که سفیر خود را در اسرائیل فرستاد.

تغییر لحن باکو

باکو از زمان پیروزی خود بر ارمنستان در سال 2020، لحنی تهاجمی در قبال ایران اتخاذ کرده است. علی‌اف در پاییز گذشته اظهار داشت که روابط با ایران هرگز تا این حد ضعیف نبوده است. او گفت: ما برای حفظ سبک زندگی خود و توسعه سکولار آذربایجان و آذربایجانی‌ها از جمله آذربایجانی های ایران هر کاری انجام خواهیم داد. آن‌ها بخشی از ملت ما هستند».

تعدادی از مفسران آذربایجانی خواستار جدایی «آذربایجان جنوبی» (نامی که برای منطقه آذربایجان ایران جعل کرده‌اند) شده‌اند و در نوامبر گذشته، یک شبکه تلویزیونی آذربایجان گزارش داد که کمیته‌ای از آذری‌های ایرانی تبعیدی با نمایندگان پارلمان آذربایجان برای بحث درباره تشکیل «مجلس موقت آذربایجان جنوبی» دیدار کرده است. 

هرگز از خط‌قرمزها عبور نکنید/دست‌کاری تاریخ یا بازگشت به میهن مادری؟

متقابلاً دسته‌ای از مفسران در رسانه‌های ایران هم اظهار کرده‌اند که بسیاری از شهروندان آذربایجان، از جمله گروهی به نام جنبش مردمی نخجوان ایران، مخالف نفوذ ترکیه و ناتو در قفقاز هستند و می‌خواهند به «میهن مادری» ایرانی‌شان بپیوندند.

مقامات ایرانی همچنین اسرائیل و ترکیه را متهم کرده‌اند که با دست‌کاری وقایع، تاریخ را بازنویسی می‌کنند تا به دولت آذربایجان کمک کنند تا هویت سکولار ترکی آذربایجانی را ترویج دهد و به زعم خود باعث دور شدن بیش‌تر آذربایجانی‌ها از جایگاه تاریخی‌شان در تمدن ایرانی و فرهنگ شیعی شده و در عوض آن‌ها را به ترکیه نزدیک کند. در ماه جولای، سفیر اسرائیل در آذربایجان در توییتی نوشت که خواندن کتابی با عنوان «قصه‌های اسرارآمیز تبریز» به او «درباره تاریخ و فرهنگ آذربایجان در تبریز» آموخته است. تبریز چهارمین شهر بزرگ ایران و مرکز استان آذربایجان شرقی است. همتای ایرانی وی در باکو در واکنش به این توئیت نوشت: «برای اطلاع این پسر ماجراجو: تبریز عزیز ما در تاریخ پرافتخار ایران به سرزمین اولین‌ها معروف است. ظاهراً قرار است اولین شیطان‌صفت صهیونیست هم توسط مردم غیور تبریز تشییع شود. هرگز از خط قرمز ما عبور نکنید، هرگز!»

این تنش‌ها از زمان شروع ناآرامی‌های داخلی در ایران که شهریور سال گذشته پس از درگذشت مهسا امینی آغاز شد، رو به افزایش است.

از سویی ممکن است جنگ اذهان عمومی را به سمت خود منحرف کند. اما از سوی دیگر ناآرامی‌های داخلی ممکن است پندار ضعف حکومت مرکزی را تقویت و باعث و جسورتر شدن آذربایجان در ماجراجویی‌هایش علیه ایران شود.

آتش‌بس متزلزل؛ خطر در کمین است

در همین حال، آتش‌بس بین آذربایجان و ارمنستان متزلزل است و هر دو طرف بر سر کنترل منطقه‌ای که قره‌باغ کوهستانی را به ارمنستان متصل می‌کند، به طور پراکنده درگیر می‌شوند.

اگر جنگ بین ارمنستان و آذربایجان دوباره آغاز شود، ایران احتمالاً حمایت آشکارتری نسبت به گذشته از ارمنستان ارائه خواهد کرد، زیرا اکنون خطرات بسیار بیشتر در کمین این کشور است. اکتبر گذشته، یکی از فرماندهان ارشد سپاه اعلام کرد ارمنستان نسبت به خرید پهپادهای ایرانی ابراز علاقه است بود. علاوه بر این، منابع رسانه‌ای آذربایجانی گزارش مدعی شده‌اند که از پاییز گذشته ایران سامانه‌ها و موشک‌های ضد تانک در اختیار ارمنستان قرار داده است (هرچند ایروان این ادعا را تکذیب می‌کند).

یک بحران بالقوه

در یک سناریوی بالقوه، ایران ممکن است حملات موشکی و پهپادی را علیه پایگاه‌های احتمالی اسرائیل در آذربایجان ترتیب دهد -مشابه عملیات‌هایی که در ماه‌های اخیر علیه «مراکز استراتژیک» اسرائیل در مناطق کردنشین عراق انجام داد.

سپس، آذربایجان و اسرائیل - شاید با همکاری ترکیه - ممکن است به دنبال ایجاد فتنه‌گری در میان آذری‌های ایران باشند که به نوبه خود می‌تواند ارتش ایران را تحریک به ورود به آذربایجان کند.

در حال حاضر، چنین توالی رویدادها کاملاً فرضی باقی مانده است. اما آنچه فرضی نیست این است که درگیری در قفقاز جنوبی کاملا ممکن است به یک بحران تبدیل شود -بحرانی که می‌تواند ایالات متحده و ناتو (به حمایت از آذربایجان، اسرائیل و ترکیه) و روسیه (در حمایت از طرف دیگر درگیری، ارمنستان و ایران) را به سمت خود بکشاند. در نتیجه خط گسل دیگری را در روابط آشفته غرب با روسیه باز می‌کند و شراکت نظامی در حال ظهور بین تهران و مسکو را تحکیم می‌بخشد.

ضرورت درک پیامدهای جنگ در قره‌باغ کوهستانی

در تلاش برای کاهش تنش‌ها، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده، با علی‌اف و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، گفتگوهای سه‌جانبه داشته است.

او از علی اف خواسته که فوراً جاده تجاری متصل‌کننده قره‌باغ کوهستانی به ارمنستان کریدور لاچین- را بازگشایی کند تا از یک فاجعه انسانی جلوگیری شود. چارلز میشل، رئیس شورای اروپا، با هر دو رهبر نیز گفتگوهای تلفنی داشته و از آنها خواسته است از تشدید تنش خودداری کنند. اما تا زمانی که جامعه بین‌المللی متوجه نشود که چگونه این درگیری بین دو کشور کوچک می‌تواند به یک بحران با پیامدهای جهانی تبدیل شود، دستیابی به موفقیت بعید است.