چرخش بزرگ پاشینیان؛ صلح در قره‌باغ هوا می‌شود؟

به گزارش اکوایران، تاریخچه مذاکرات ارمنستان و آذربایجان با میانجیگری بین‌المللی بر سر منطقه مورد مناقشه قره‌باغ کوهستانی خوشایند نبوده است. تاکنون بیشترین دستاوردها آتش‌بس‌هایی بوده که پس از پیروزی یک از طرفین به دست آمده است.

به نوشته پایگاه ریسپانسیبل استیت‌کرفت، با این حال، به نظر می‌رسد که تغییر موضع بنیادین دولت نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان فرصت جدیدی ایجاد کرده است؛ اما تنها در صورتی که بتوان حقوق و امنیت فیزیکی ارامنه قره‌باغ را تضمین کرد. این یک چالش و فرصت برای ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سازمان ملل متحد است.

پیشینه مذاکرات ارمنستان و آذربایجان

پاشینیان که پس از انقلاب مخملی ۲۰۱۸ به قدرت رسید، با پیشنهاد به رسمیت‌شناختن مرزهای ارضی آذربایجان، از جمله قره‌باغ کوهستانی که سلف او همیشه از آن اجتناب می‌کردند، تغییر عمده‌ای در موضع ارمنستان بود.

پاشینیان در مصاحبه با خبرنگاران خاطرنشان کرد که او به دنبال یک مکانیسم بین‌المللی برای گفتگوی بین باکو و ارامنه قره‌باغ است تا در صورت امضای توافقنامه، حقوق و امنیت آنها تضمین شود.

هفته‌های اخیر، انبوهی از مذاکرات جداگانه در سطح عالی بین ارمنستان و آذربایجان، با میانجیگری ایالات متحده، اتحادیه اروپا و روسیه جریان داشت که هنوز هیچ یک از آنها به یک توافق جامع صلح منجر نشده است. همچنین با توجه به پراکندگی بزرگ و قدرتمند سیاسی ارمنی در ایالات متحده و فرانسه، موفقیت نهایی هر توافقی یک مسئله داخلی برای این دو کشور نیز هست.

برخلاف اینکه آذربایجان در جنگ دوم با حمایت ترکیه برخی از مناطق قره‌باغ و همچنین مناطق اطراف آن را که نیروهای ارمنی در جنگ اول تصرف کرده بودند، تسخیر کرد، همچنان ده‌ها هزار نفر از ارمنی‌های بومی در قره‌باغ کوهستانی باقی مانده‌اند. سپس طبق آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰ با میانجیگری روسیه، دستاوردهای سرزمینی بیشتری را برای آذربایجان در داخل و اطراف آن تضمین کرد. از آن زمان، باقی‌مانده قره‌باغ کوهستانی که تحت کنترل ارمنستان است توسط نیروهای حافظ صلح روسیه محافظت می‌شود.

دستیابی به یک توافق نهایی صلح بر اساس شرایط پاشینیان آسان نخواهد بود. از دسامبر گذشته، آذربایجان ابتدا از طریق فعالین محیط‌زیست مورد حمایت دولت و اخیراً با ساخت یک ایست بازرسی، عملاً تنها جاده قره‌باغ به ارمنستان و جهان خارج را مسدود کرده است. این اقدام که با محکومیت از سمت جامعه جهانی روبرو شد، جمعیتی که از قبل در معرض خطر بودند را با کمبود شدید انرژی، دارو و غذا مواجه کرد. کمیته بین‌المللی صلیب سرخ که هنوز می‌توانست قبل از نصب پست بازرسی توسط آذربایجان وارد قره‌باغ کوهستانی شود، اکنون برای ورود به منطقه به مشکل خورده است.

اکنون دولت‌ها باید برای تسهیل ارسال کمک‌های بشردوستانه به ارمنی‌های قره‌باغ چاره‌ای بیندیشد.

ایالات متحده و اتحادیه اروپا که قبلاً تصمیم گرفته بودند روند دیپلماتیک بین دو کشور را احیا کنند، باید با استفاده از گفتگوهای بین‌المللی برای توافقی جهت حفاظت از جمعیت بومی قره‌باغ، به رهبران دو کشور فشار بیاورند. اگر الحاق مجدد قره‌باغ به آذربایجان منجر به پاک‌سازی قومی جمعیت ارمنی آن شود، ارامنه چه در خود جمهوری ارمنستان و چه در دیاسپورا هرگز نتیجه را نمی‌پذیرند. ارمنستان به احتمال زیاد همان کاری که آذربایجان بین سال‌های ۱۹۹۴ و ۲۰۲۰ انجام داد را پیش خواهد گرفت؛ یعنی آمادگی نظامی برای شروع مجدد جنگ در آینده‌ای نزدیک.

عواقب توافقی که حداقل فاقد تضمین‌هایی باشد که پاشینیان برای ارامنه قره‌باغ می‌خواهد، به طور قطع منجر به خونریزی بیشتر خواهد انجامید که در نهایت می‌تواند پای سایر قدرت‌های منطقه از جمله ایران، ترکیه، اسرائیل را به موضوع باز کند و البته روسیه که تمایلی به کاهش حضور خود در قفقاز جنوبی ندارد.

مخالفت ارامنه با سازش

در حال حاضر، و با توجه به واقعیت آشکار برتری نظامی آذربایجان و ناتوانی آشکار روسیه در اجرای دقیق آتش‌بس ۲۰۲۰، پاشینیان با تغییر سیاست ارمنستان، ریسک عظیمی را متحمل شده است. از آنجایی که به اینکه دولت‌های قبلی ایروان سیاست ابهام راهبردی را دنبال کرده و هرگز دولت قره‌باغ کوهستانی که ارمنی‌ها آن را جمهوری آرتساخ می‌نامند را رسماً به رسمیت نشناختند و در عین حال، حامی و ضامن اصلی آن بودند، پیشنهاد جدید پاشینیان از سوی مردم با استقبال زیادی روبرو نشد.

بر اساس نظرسنجی اخیر مؤسسه بین‌المللی جمهوری‌خواه، تقریباً از هر ده ارمنی، هفت نفر از سیاست دولت خود در قبال قره‌باغ ناراضی هستند. در نظرسنجی دیگری که در نوامبر گذشته انجام شد، عملاً هیچ‌کس از الحاق قره‌باغ کوهستانی به آذربایجان حمایت نمی‌کرد. دولت غیررسمی قره‌باغ نیز مخالفت شدید خود با سیاست پاشینیان را اعلام کرده است.

این وظیفه پاشینیان و دولت او است که به ارامنه توضیح دهند که چرا شرایط کنونی به نفع کشور آنها نبوده و چگونه این وضعیت را با مواضع قبلی کشور حل کند. اما واشنگتن به همراه اتحادیه اروپا و سازمان ملل باید با فشار بر آذربایجان حقوق و امنیت ارمنی‌های قره‌باغ را تضمین کنند.

به گفته بنیامین پوغوسیان، رئیس مرکز مطالعات استراتژیک سیاسی و اقتصادی، تنها راه برای دستیابی به ثبات، متقاعدکردن آذربایجان برای پذیرش حضور بین‌المللی در قره‌باغ کوهستانی است. آندرس فو راسموسن، دبیرکل سابق ناتو در جریان سفر اخیر خود به ارمنستان اظهار داشت: «ما باید نوعی مکانیسم بین‌المللی برای نظارت، کنترل و تضمین حقوق و امنیت مردم قره‌باغ کوهستانی داشته باشیم».

زمین بازی ابرقدرت‌ها

در حالی که الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان تأکید دارد که ارمنیان قره‌باغ از حقوق یکسانی با شهروندان آذربایجانی برخوردار خواهند بود، با توجه به سابقه سرکوبگرانه حقوق بشر رژیم او، سخن او به تنهایی تضمین خوبی به شمار نمی‌آید. او با هرگونه حضور بین‌المللی در قره‌باغ به دلیل دخالت در امور داخلی باکو است.

با این حال، ایالات متحده اهرم‌های دیپلماتیک و اقتصادی بزرگی بر علی‌اف و دوستانش مانند توانایی لغو معافیت بند ۹۰۷، تعلیق فروش تجهیزات دفاعی و حمایت‌های نظامی و اعمال ممنوعیت روادید دارد.

با توجه به افزایش توجه اتحادیه اروپا به این مناقشه که اخیراً یک مأموریت نظارتی دو‌ساله غیرنظامی را به سمت ارمنی مرز با آذربایجان فرستاده است، بروکسل این فرصت را دارد تا با حمایت ایالات متحده مسئولیت بیشتری در منطقه به عهده بگیرد. با توجه به افزایش تنش بین مسکو و غرب، به احتمال زیاد روسیه با هرگونه عملیات حفظ صلح به رهبری غرب مخالفت خواهد کرد. بنابراین، دولت بایدن باید از استقرار یک نیروی حافظ صلح سازمان ملل متحد که از کشورهای بی‌طرف تشکیل می‌شود، حمایت کند تا ضامن توافق صلح و حقوق و امنیت ارامنه قره‌باغ باشد.

حضور بی‌طرف سازمان ملل به دلیل موضع روسیه ضروری است. روسیه که در مأموریتی پنج‌ساله، نیروهای حافظ صلح خود را به قره‌باغ کوهستانی فرستاده است، غرب را متهم می‌کند که برای رسیدن به توافقی که برای حذف حضور و نفوذ مسکو از قفقاز جنوبی طراحی شده است، دو طرف را تحت فشار قرار می‌دهد.