تله ورشکستگی آبی گریبان کشور را می‌گیرد؟

به گزارش اکوایران، تابستان به استان سیستان و بلوچستان رسیده است، منطقه‌ای فقیر با زمین ترک خورده و گرمای سوزان در گوشه جنوب شرقی ایران، که فعلا تنها چیزی که مردم آن می‌توانند درباره‌اش صحبت ‌کنند، این است که از کجا آب گیر بیاورند.

به گفته نیویورک تایمز، هفته‌هاست که شیرهای آب در شهرهایی مانند زاهدان، جز جریانی ضعیف از آب شور چیزی ندارند. در روستاهایی که آب لوله‌کشی هرگز به آن‌ها نرسیده، معدود ساکنان باقی مانده می‌گویند که مردم به سختی می‌توانند آب کافی برای شستن لباس‌ها یا حمام کردن پیدا کنند، چه برسد به ماهی‌گیری، کشاورزی یا نگهداری از دام. ستاره، دانشجوی 27 ساله در زاهدان، مرکز این استان گفت: «گاهی اوقات، فقط برای شستن ظروف، باید روزها صبر کنیم. همه چیز از آشپزی گرفته تا کارهای دیگر برای ما یک مصیبت است.»

سایه دیرینه خشکسالی

کارشناسان می‌گویند که سایه خشکسالی قرن‌هاست که بر سر ایران بوده است، امّا این تهدید در سال‌های اخیر تشدید شده؛ چرا که اولویت‌های سیاسی برای دولت از اهمیت بالاتری از مدیریت صحیح آب برخوردار بوده است. تغییرات آب و هوایی نیز اوضاع را در منطقه‌ای بدتر کرده است که معمولاً هفت ماه از سال بارندگی ندارد و دما آن در ماه جولای (تیر) به 51 درجه می‌رسد.

سیستان و بلوچستان، که قانونگذاران ایرانی هشدار می‌دهند آب آن ظرف سه ماه به طور کامل تمام می‌شود، ممکن است یک مورد استثنائی به نظر برسد؛ اما سایر مناطق نیز از این قافله عقب نیستند. خشکسالی باعث قطع آب در پایتخت، تهران، کوچک شدن دریاچه ارومیه، بزرگترین دریاچه آب شور خاورمیانه، و بحران معیشت روستاییان شده که باعث مهاجرت دسته جمعی از روستاهای ایران به شهرها شده است.

حالا، خطرات به مرزهای ایران نیز سرایت کرده است، جایی که مناقشات آبی به تنش‌ها با کشورهای همسایه مانند ترکیه و افغانستان دامن زده است. اختلاف طولانی مدت ایران و افغانستان بر سر حق آبه رودخانه هیرمند- که به سیستان و بلوچستان می‌ریزد و در طول زمان آب آن کم‌تر شده است- در اواخر اردیبهشت ماه با کشته شدن دو مرزبان ایرانی و یک سرباز افغان در درگیری‌های مرزی نزدیک به دهانه رودخانه به اوج خود رسید.

کارشناسان آبی می گویند آب‌های زیرزمینی و تالاب‌های ایران به طور جبران‌ناپذیری تخلیه شده‌اند. به دلیل تغییرات اقلیمی، ایران باید انتظار دمای بالاتر، دوره‌های خشک طولانی‌تر و همچنین خطر بیشتر سیلاب‌های مخرب را داشته باشد.

با این حال، ایران همچنان به مصرف آب گرانبهای خود برای کشاورزی ادامه می‌دهد، که کمک چندانی به توسعه اقتصاد نمی‌کند، اما مردم را در روستاهای ایران، جایی که بسیاری از حامیان دولت در آن زندگی می‌کنند، مشغول به کار نگه می‌دارد. این کشور همچنین در حال گسترش شهرهایی است که همین حالا هم تشنه‌‌اند و در آینده فقط به آب بیشتری نیاز خواهند داشت.

کاوه مدنی، کارشناس آب در سازمان ملل متحد و دانشگاه شهر نیویورک که زمانی معاون رئیس جمهور ایران بود، می‌گوید: «ایران در تله ورشکستگی آبی است و نمی‌تواند از آن خارج شود. تا زمانی که مصرف کم نشود، وضعیت بهتر نخواهد شد. کشورهای همسایه از همین مشکل رنج می‌برند. آب در منطقه در حال کمیاب شدن است و رقابت بر سر آب افزایش خواهد یافت.»

تاریخچه

سوءمدیریت آب در ایران حداقل به زمان محمدرضا شاه پهلوی برمی‌گردد، که قبل از سرنگونی در انقلاب اسلامی بر ایران حکومت می‌کرد. او منابع آبی کمیاب ایران را به توسعه کشاورزی اختصاص داد و به خشک شدن سیستم باستانی کانال‌های زیرزمینی آب ایران، معروف به قنات کمک کرد.

پس از انقلاب که ایران تحت تحریم و فشار جهانی قرار گرفت، رهبران این کشور تمرکز بر کشاورزی را دوچندان کردند، که هدف آن تولید تمام مواد غذایی مورد نیاز کشور به جای واردات آن بود. کارشناسان می‌گویند که یارانه‌های کشاورزی باعث حفظ مشاغل کشاورزان در مناطق روستایی شد و یک حوزه سیاسی کلیدی دولت را راضی کرد.

اما این باعث شد که سفره‌های زیرزمینی بسیار سریع‌تر از جایگزین شدن تخلیه شوند و کشاورزان را تشویق کرد که در صورت تمام شدن آب‌های سطحی‌تر، چاه‌های غیرقانونی حفر کنند، که فقط مشکل را بدتر کرد. آقای مدنی گفت که تمرکز بر کشاورزی همچنین آب را از مصارف صنعتی منحرف می‌کند، که می‌توانست اقتصاد ایران را در شرایطی که با تحریم‌ها مواجه است، تقویت کند.

بحران هیرمند

استان سیستان و بلوچستان به رودخانه هیرمند وابسته است که از کوه‌های هندوکش در افغانستان تا تالاب هامون در جنوب شرقی ایران می گذرد و آب حیاتی برای شرب، ماهیگیری و کشاورزی مردم هر دو کشور را تامین می‌کند. اما با کاهش جریان رودخانه، این تالاب‌ها نیز خشک شده‌اند.

کارشناسان گفتند که مشخص نیست چه چیزی باعث کاهش آب این رودخانه شده است، اما پیش بینی کردند که با افزایش زراعت و مصارف دیگر در امتداد سهم افغانستان از رودخانه، وضعیت بدتر خواهد شد.

نمایندگان مجلس ایران هفته گذشته در نامه‌ای سرگشاده گفتند که ذخایر آبی سیستان و بلوچستان تا اواسط شهریور به اتمام می‌رسد و جمعیت حدود دو میلیونی این استان چاره‌ای جز ترک شهرها و روستاهایشان نخواهند داشت. در این نامه که توسط 200 قانونگذار امضا شده، هشدار داده شده است: «ما شاهد یک فاجعه انسانی خواهیم بود.»

آنها مانند دیگر مقامات ایرانی، دولت طالبان افغانستان را به محدود کردن جریان رودخانه و نقض معاهده 1973 که حقوق آبی آن را تقسیم می‌کرد، متهم کردند و از طالبان خواستند که این رودخانه را باز کند. با این حال، افغانستان می‌گوید که مشکل از کمبود آب رودخانه است.

حداقل در حال حاضر، به نظر می‌رسد که تنش‌ها کاهش یافته است. سفیر ایران در کابل روز شنبه اعلام کرد که طالبان موافقت کرده اند تا متخصاصان آب ایرانی، سطح آب پشت سد افغانستان را بررسی کنند.

تنش آبی داخلی

این اتفاقات تا کنون هیچ تاثیری بر زندگی ساکنان سیستان و بلوچستان نداشته است. آنها گفتند که قبلاً مردم بیشتر نگران افزایش قیمت آب و جریان کم آن بودند. اما اکنون آنها نگرانند که آب به طور کامل قطع شود. ساکنان سیستان و بلوچستان که مدت‌ها از سوی دولت مورد بی‌توجهی قرار گرفته اند، به سرعت به اعتراضات سپتامبر گذشته پیوستند. 

ناآرامی بر سر حق آب گریبان مناطق مرفه‌تر و تاثیرگذارتر ایران از جمله شهر مرکزی اصفهان را نیز گرفته است، جایی که تغییر مسیر رودخانه زاینده رود توسط دولت منجر به اعتراضات در بستر خشک و ترک خورده آن در سال 2021 شد.

کارشناسان می‌گویند که در سال‌های اخیر، سدهایی ساخته شد تا آب را به مناطق قدرتمندتر از نظر سیاسی هدایت کند که باعث خشکی دریاچه‌ها شد. اکنون، در مواجهه با کاهش سطح آب، ایران به راه‌حل‌های فنی جدیدی مانند انتقال آب از منطقه‌ای به منطقه دیگر و نمک‌زدایی آب دریا روی آورده است که فرآیندی انرژی‌بر و آلودگی‌زا است.

دولت در حال احداث خط لوله‌ای به طول حدود 1000 کیلومتر است تا آب شیرین شده از دریای عمان را به استان سیستان‌وبلوچستان و سایر نقاط ایران برساند. اما کارشناسان گفتند چنین اقداماتی به معکوس شدن روند سریع حرکت ایران به سمت ورشکستگی آبی منجر نخواهد شد. محسن موسوی، کارشناس سازه‌های هیدرولیکی در تهران گفت: برای رفع ریشه‌ای مشکل، دولت باید «به سرعت فرصت‌های شغلی غیر کشاورزی در منطقه ایجاد کند تا زندگی کشاورزان به مشاغل مبتنی بر آب گره نخورده باشد». اما شاید برای بسیاری از ساکنان سیستان و بلوچستان، دیگر خیلی دیر شده باشد.