پاشنه آشیل توافق ایران و عربستان/ عادی‌سازی روابط چگونه دوام می‌آورد؟

به گزارش اکوایران، اکنون بیش از چهار ماه از صدور بیانیه مشترک ایران و عربستان سعودی در چین، که در آن قول داده‌اند روابط دیپلماتیک خود را از سر بگیرند، می‌گذرد. این توافق پس از دو سال گفتگوهای فشرده پشت درهای بسته بین مقامات ایرانی و سعودی در بغداد حاصل شد و طی یک هفته رایزنی در پکن نهایی شد. دو طرف سفیران خود را مبادله کرده‌اند، اما پرسش‌هایی در مورد دوام و جامع بودن مصالحه آنها باقی است.

به گفته پایگاه اندیشکده استیمسون، هنوز خبری از سفر ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران به عربستان سعودی نشده است، هرچند ماه‌ها از دعوت رسمی ملک سلمان از وی می‌گذرد. ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در 12 تیر به مطبوعات گفت که تاریخ مشخصی برای سفر رئیسی وجود ندارد و این نشان از کمتر شدن شتاب در بهبود روابط تهران و ریاض دارد.

در طول 60 سال گذشته، ایران و عربستان سعودی سه بار روابط دیپلماتیک خود را قطع کرده اند: یک بار در طول جنگ جهانی دوم در سال 1942، زمانی که ایران اعلام کرد که رفتن ایرانی‌ها به عربستان سعودی برای مراسم حج ناامن است، و دو بار پس از انقلاب اسلامی 1979. دو وقفه اول در روابط دو کشور بین دو تا سه سال به طول انجامید و بدون وساطت کشور ثالث به پایان رسید. گسست اخیر بیش از هفت سال طول کشید و همزمان با افزایش تنش‌ها بر سر یمن و حملات به زیرساخت‌های نفتی عربستان سعودی پس از خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای 2015 بود.

دو قدرت خلیج فارس برای حل اختلافات خود، پیمان‌های دوجانبه قبلی را که در سال‌های 1998 و 2001 امضا شده بود، احیا کردند. بر اساس توافق سال 2001، این دو کشور متعهد شدند با قاچاق مواد مخدر، جنایت، تروریسم و پولشویی مبارزه کنند. توافق قبلی بر همکاری در بخش‌های اقتصادی، تجاری، علمی، ارتباطات، محیط زیست و ورزش متمرکز بود.

اختلافات منطقه‌ای 

واکنش‌های منطقه‌ای و جهانی به نزدیکی ایران و عربستان تا حد زیادی مثبت بوده است، اما اثرات بلندمدت این توافق نامشخص است. همچنان بین ریاض و تهران بی اعتمادی‌هایی نسبت به پایبندی به توافق پکن وجود دارد. و اگرچه چین موفق به نهایی کردن توافق شد، مکانیسم‌های نظارتی بر آن، در صورت وجود، فاش نشده است.

ایران و عربستان سعودی اغلب در طرف‌های مقابل اختلافات منطقه‌ای بوده‌اند. ایران به شدت از بشار اسد، رئیس جمهور سوریه حمایت کرد، در حالی که عربستان سعودی از گروه‌های مخالف سوری حمایت مالی می‌کرد. عربستان سعودی نفوذ فزاینده ایران در سوریه از زمان بهار عربی 2011 را به عنوان یک تهدید می‌بیند. نفوذ گسترده و حضور مستمر ایران در سوریه و نزدیکی اسد به رهبران ایران می‌تواند برای عربستان مشکل‌ساز باشد، اگرچه سعودی‌ها اخیراً روابط خود را با سوریه احیا کرده و پذیرش مجدد آن را در اتحادیه عرب تائید کردند.

در یمن، ایران از حوثی‌ها حمایت می‌کند و عربستان سعودی با وجود دخالت نظامی شدید پس از سال 2015 نتوانست این گروه را از مناطق تحت کنترلش خارج کند. در صورت شکست آتش‌بس فعلی، عربستان سعودی در برابر حملات موشکی حوثی‌ها آسیب‌پذیر خواهد بود.

ایران و عربستان سعودی همچنین در مورد قطر که عربستان در سال 2017 به دنبال محاصره آن بود، اختلاف نظر داشتند. تهران از دوحه حمایت کرد و مجدداً ریاض مجبور به تغییر آن مسیر شد.

عربستان سعودی و ایران به عنوان دو همسایه قدرتمند در غرب آسیا، به دلیل اختلافات ایدئولوژیک درگیر رقابتی چند دهه‌ای هستند. عربستان خود را به عنوان قدرت پیشرو مسلمان سنی می‌بیند و مشروعیت خود را بر جمعیت اکثریت سنی و شهرهای مقدس مکه و مدینه بنا کرده است. این تصویر در سال 1979 پس از انقلاب اسلامی ایران- که نوع جدیدی از دولت را ایجاد کرد که هدف آن صدور مدل خود به خارج از مرزها بود- مورد مناقشه قرار گرفت. قبل از انقلاب، دو کشور تحت دکترین «ستون‌های دوقلو» نیکسون متحد بودند و به عنوان سنگری در برابر نفوذ شوروی در خلیج فارس دیده می‌شدند. اما رهبر انقلاب، از سیاست «نه شرقی نه غربی» حمایت می‌کرد. او همچنین با پادشاهی‌ها، که یکی از آن‌ها را در ایران سرنگون کرد مخالف بود، در حالی که عربستانی‌ها پادشاهان خود را حفظ کرده‌اند.

دو کشور روابط خود را در سال 1987 پس از تظاهرات زائران شیعه ایرانی در مکه و درگیری با نیروهای امنیتی سعودی که منجر به کشته شدن بیش از 400 نفر شد، قطع کردند. به گفته اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهور سابق ایران، در آن زمان آیت‌الله خمینی گفته بود: «من ممکن است روزی صدام حسین [دیکتاتور عراق] را ببخشم، اما عربستان را نمی‌بخشم». با این حال تهران بعداً موضع خود را نرم‌تر کرد و از مقامات ایرانی خواست که «مشکلات» را با سعودی‌ها حل کنند تا ایرانی‌ها بتوانند حج را از سر بگیرند.

چالش اتمی

یکی دیگر از نقاط اصطکاک موضوع «منع توسعه» است. ریاض مدتهاست که نگران برنامه اتمی ایران است. بر اساس فایل صوتی لو رفته از جواد ظریف، وزیر امور خارجه سابق ایران، عربستان سعودی در مذاکراتی که در سال 2015 منجر به برجام شد، مداخله کرده و به دنبال برهم زدن این توافق بوده است. پس از انعقاد توافق، ریاض همچنان نگران بود که این توافق توازن قوای منطقه‌ای را به هم بزند. رهبران سعودی متقاعد شده بودند که افزایش دسترسی ایران به منابع مالی، برای تأمین مالی نیروهای وابسته در منطقه مورد استفاده قرار می‌گیرد و باعث بی‌ثباتی بیشتر خاورمیانه می‌شود.

موضوع دیگری که ایران نمی‌تواند از آن چشم پوشی کند، احتمال عادی سازی روابط عربستان سعودی با اسرائیل است. ریاض علی‌رغم ادعای نگرانی خود برای فلسطینیان در سرزمین‌های اشغالی، حریم هوایی خود را به روی پروازهای اسرائیل باز کرده است. بنا بر گزارش‌ها، عربستان سعودی در ازای برقراری روابط دیپلماتیک با اسرائیل، از آمریکا خواسته است تا برنامه هسته‌ای غیرنظامی این کشور را تایید کند و همچنین تضمین‌های امنیتی به ریاض بدهد.

نقش کلیدی چین

یک سوال اساسی در مورد دوام روابط ایران و عربستان، رفتار میانجی، چین است. در طول سی سال گذشته، ارتباط چین و عربستان در زمینه‌های مختلف افزایش یافته است. عربستان سعودی به بزرگ‌ترین شریک تجاری چین در خاورمیانه و شمال آفریقا و تامین کننده پیشرو نفت خام چین تبدیل شده است. بر اساس پایگاه داده سازمان ملل، عربستان سعودی همچنین بزرگترین دریافت کننده قرارداد‌ها و سرمایه‌گذاری‌های چینی در منطقه بوده است که بین سال‌های 2005 تا 2021 مجموعاً حدود 43.5 میلیارد دلار بوده است. صادرات چین به عربستان سعودی در سال 2022 به 37.99 میلیارد دلار رسید در حالی که صادرات پکن به تهران 9.44 میلیارد دلار بوده است.

ایران در دوره دوم ریاست جمهوری حسن روحانی، رئیس جمهور سابق، قرارداد همکاری استراتژیک 25 ساله با چین را امضا کرد، که به چین اجازه می‌دهد در ازای تعهد به سرمایه گذاری قابل توجه در اقتصاد ایران،  انرژی ارزان خریداری کند. با این حال، واضح است که رابطه با چین برای سعودی‌ها سودآورتر از ایرانی‌ها بوده است.

جانبداری چین در انتخاب طرف بین ایران و عربستان سعودی زمانی مشهود بود که شی جین‌پینگ، رئیس جمهور چین در دسامبر گذشته از ریاض بازدید کرد و بیانیه‌های شورای همکاری خلیج فارس را که نسبته به ایران خصمانه بود، امضا کرد. این موضوع انتقاد شدید تهران را به همراه داشت، اما به نظر نمی‌رسید که اعتراضات ایران ثمره ملموسی داشته باشد.

در حال حاضر، آشتی با عربستان سعودی برای ایران سودمند به نظر می‌رسد، زیرا انزوای کشوری را که به مدت پنج سال تحت تحریم‌های شدید قرار داشته، کاهش می‌دهد. برای عربستان سعودی، منفعت آن جلوگیری از حملات جدید حوثی‌ها و تمرکز بر برنامه‌های توسعه اقتصادی بلندپروازانه است. با این وجود، توافق تهران و ریاض احتمالاً در آینده فراز و نشیب‌های قابل توجهی خواهد داشت.