زلزله ژئوپلتیکی در خاورمیانه؛ جنگ غزه، تهران و ریاض را به هم نزدیک‌تر می‌کند یا دورتر؟

به گزارش اکوایران، آشکار شدن تأثیر درازمدت جنگ اسرائیل در غزه بر نظم ژئوپلیتیکی و معماری امنیتی خاورمیانه نیازمند زمان بسیار بیشتری است. اما یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی که مطرح می‌شود این است که این جنگ چه تأثیری بر تنش‌زدایی ایرانی و عربستانی خواهد داشت؟

دو روایت اصلی 

به نوشته ریسپانسیبل استیت‌کرافت، دو روایت عمده درباره تأثیرات لشکرکشی اسرائیل بر روابط تهران-ریاض وجود دارد. یکی این که عملیات طوفان الاقصی و رفتار سایر بازیگران هم‌سو با ایران در منطقه، مانند حزب‌الله لبنان و گروه‌های شیعه عراق، نگرانی عربستان سعودی را در مورد ایران افزایش داده است.

مورد دیگر این است که همبستگی پان‌اسلامی کنونی جمهوری اسلامی و پادشاهی سعودی را به هم نزدیک‌تر می‌کند. هر دو دولت خواستار آتش بس فوری هستند، تخریب بی‌سابقه‌ای را که لشکرکشی اسرائیل به مردم و زیرساخت‌های غزه تحمیل کرده است محکوم می‌کنند و عزم خود را برای حفظ صلح و ثبات در خلیج فارس اعلام می‌کنند.

در نهایت، حقیقتی در هر دو روایت وجود دارد که دیگری را رد نمی‌کند. اگرچه ایران و عربستان سعودی در مورد بحران غزه نگرانی‌های مشترکی دارند، اما ریاض همچنین نگران توانایی تهران برای بهره‌برداری از این درگیری به شیوه‌هایی است که می‌تواند به طور بالقوه به ضرر پادشاهی و همسایگان عرب آن باشد.

وضعیت اغماض

عزیز القاشیان، از دانشگاه لنکستر، معتقد است که جنگ اسرائیل علیه غزه لزوماً تأثیر زیادی بر روابط ایران و عربستان نخواهد داشت. اما او فکر می‌کند که این درگیری پادشاهی را در برابر ایران در «وضعیت اغماض» قرار می‌دهد. در حالی که رهبری عربستان سعودی هم ایران و هم اسرائیل را در وضعیت منطقه سهیم می‌دانند، القاشیان گفت که ریاض کاملاً درک می‌کند که تهران تا چه اندازه می‌تواند از پاسخ ویرانگر اسرائیل به 7 اکتبر بهره ببرد.

او افزود: «عربستان سعودی نگران ایران و نقش منطقه‌ای آن است. و این بزرگترین نگرانی امنیتی سعودی هاست. در عین حال، عربستان می‌داند که اشغالگری اسرائیل و بمباران بی‌رویه آن در غزه بخشی از این بی‌ثباتی منطقه‌ای است. در حالی که ممکن است عربستان نگرانی‌ها و حتی نارضایتی‌هایی از پاسخ ایران داشته باشد، اما من تصور نمی‌کنم که تنش بین ایران و عربستان در خارج از چارچوب دیپلماسی و مذاکرات نمایان شود.»

اهداف متفاوت برای آینده پساجنگ

مهم است که بدانیم، اگرچه ایران و عربستان سعودی هر دو خواهان اجرای آتش‌بس در غزه هستند، اما اهدافی را برای دوره پس از جنگ دنبال می‌کنند که با هم متفاوت است، به‌ویژه در مورد حکومت پس از جنگ در این منطقه تحت محاصره.

یکی از مهمترین دلایلی که هر دو کشور برای آتش بس تلاش می‌کنند، به وضعیت اقتصادی ایران و عربستان سعودی مربوط می شود. در حالی که ایران تحت فشار تحریم‌هاست، مقامات تهران نگران این هستند که سرریز احتمالی جنگ غزه به بخش‌های بیشتری از خاورمیانه می‌تواند به اقتصاد ایران آسیب برساند. عربستان سعودی نگرانی‌های خاص خود را در مورد تاثیر ادامه بحران در فلسطین بر چشم انداز 2030 ولیعهد محمد بن سلمان دارد.

نگرانی مشترک

ایران و عربستان سعودی به عنوان دو کشور بزرگ با اکثریت مسلمان که به دنبال ایفای نقش‌های پیشرو در جهان اسلام هستند، یک نگرانی مشترک با ویرانی و مرگ ناشی از بمباران و عملیات زمینی اسرائیل دارند.

در 11 اکتبر، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران و محمد بن سلمان اولین گفتگوی تلفنی خود را از زمان امضای توافقنامه عادی‌سازی هفت ماه پیش داشتند. علاوه بر این، حضور رئیسی در اجلاس اضطراری مشترک اتحادیه عرب و سازمان همکاری اسلامی (OIC) درباره غزه که در 11 نوامبر در ریاض برگزار شد، اولین سفر یک رئیس جمهور ایران به پادشاهی از سال ۲۰۱۲ بود.

تحکیم تنش‌زدایی؛ دیدار استراتژیک و غلبه بر معضل سفر اول

به گفته طلال محمد استاد دانشگاه آکسفورد و نویسنده کتاب رقابت ایران و عربستان از سال ۱۹۷۹: «سفر رئیسی به عربستان سعودی برای ایران بسیار مهم بود و با تمرکز استراتژیک تهران بر فلسطین و پیگیری رهبری منطقه‌ای و اسلامی همسو بود. مناقشه غزه فرصتی را برای ایران فراهم کرد تا اولین قدم دیپلماتیک را بردارد. این به تهران اجازه داد تا بر معضل "چه کسی اول سفر می‌کند" غلبه کند.

محمد گفت: «این دیدار به عنوان تلاشی برای وحدت اسلامی و همبستگی با آرمان فلسطین به تصویر کشیده شد.»

به گفته حمیدرضا عزیزی، عضو مدعو موسسه آلمانی امنیت و امور بین الملل، از 7 اکتبر، عربستان سعودی در مرکز دستور کار دیپلماتیک جمهوری اسلامی قرار داشته است. او گفت: «در این دوره، وزیر امور خارجه ایران به طور مداوم با همتایان عرب خود از جمله وزیر خارجه عربستان سعودی تعامل داشت و دو هدف اصلی را دنبال کرد.»

او گفت که هدف اول تحکیم تنش زدایی ایران و عربستان و دوم متقاعد کردن ریاض برای کنار گذاشتن طرح عادی‌سازی با اسرائیل است. عزیزی گفت: «تهران همچنین قصد استفاده از این فرصت را داشته است تا نقش یک بازیگر مهم و فعال منطقه‌ای را بازی کند که قادر به تأثیرگذاری بر پویایی‌های منطقه با همکاری سایر کشورها است.»

محدودیت‌های پیش رو

با این حال، در واقعیت، محدودیت‌هایی برای موفقیت ایران در این زمینه وجود دارد. همچنین، برخی گزارش‌ها، در صورت صحت، نشان می‌دهند که عربستان سعودی صرفاً برنامه‌های عادی‌سازی روابط دیپلماتیک با تل‌آویو را در طول جنگ غزه به تعویق می‌اندازد، اما آن را کنار نگذاشته است.

به گفته عزیزی، تلاش‌های ایران برای ایجاد یک نظم منطقه‌ای پان اسلامی مبتنی بر همکاری ایرانی-عربی که اسرائیل را منزوی می‌کند، نتایج مورد نظر تهران را به همراه نداشته است. با این وجود، نمی‌توان انکار کرد که کشتار در غزه به افزایش تعامل بین دیپلمات‌های ایرانی و سعودی و همچنین دیدارهای سطح بالا منجر شده است که مقامات ارشد دو کشور را گرد هم آورده است.

با گذشت زمان، این سطح بالاتر دیپلماسی بین تهران و ریاض می‌تواند به سوق دادن دو کشور به سمت تفاهم بهتر با دیگری کمک کند.