بسته شدن پنجره مذاکرات هسته‌ای و سایه بازگشت ترامپ؛ چگونه مناقشه از بن‌بست خارج می‌شود؟

به گزارش اکوایران، در بحبوحه جنگ‌ در غزه و اوکراین، حملات در دریای سرخ، ضدوخورد میان آمریکایی‌ها و نیروهای مقاومت در عراق و سوریه و درگیری‌ها در سراسر مرز جنوبی لبنان، موضوعی که زمانی جامعه بین‌المللی را مشغول خود داشته، به پس‌زمینه دیگر چالش‌ها رفته است.

در انتظار یک نقطه اشتعال دیگر برای جهانی بحران‌زده؟

به نوشته باربارا اسلاوین، مدیر  پروژه چشم‌اندازهای خاورمیانه در  مرکز استیمسون و مدیر سابق میز ایران در شورای آتلانتیک، در چنین شرایطی، برنامه هسته‌ای ایران به پیش می‌رود، و شاید نقطه تنش بالقوه دیگری برای جهانی باشد که پیش از آن هم سرشار از بحران است.

بر اساس آخرین گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی، ایران تا پایان فوریه 2024 بیش از 5000 کیلوگرم اورانیوم غنی شده انباشته کرده است که بیش از 120 کیلوگرم از آن تا 60 درصد خلوص غنی شده است و فاصله آن تا گریز هسته‌ای نزدیک‌تر شده است.

بر اساس توافق هسته‌ای 2015 (موسوم به برجام)، ایران تا سال 2031 تنها اجازه داشت 200 کیلوگرم اورانیوم غنی شده زیر 5 درصد داشته و کل برنامه اتمی کشور تحت نظارت بی‌سابقه آژانس بین المللی انرژی اتمی قرار داشته باشد. این توافق،  در حالی که ایران به طور کامل به آن پایبند بود، پس از خروج دولت ترامپ در سال 2018 از بین رفت. ایران تا پیش از آغاز فراتر رفتن از محدودیت‌های برجام، یک سال صبر کرد و در شرایطی که تلاش‌های دولت بایدن، اتحادیه اروپا و سایر بازیگران برای احیای توافق شکست خورده، به کار خود ادامه داده است.

خروج مذاکرات از ریل

در سپتامبر 2023، ایالات متحده و ایران موفق شدند به تفاهم غیررسمی رسیدند که یک سری اختلافات را موقتا رفع‌ورجوع می‌کرد از جمله مفاد این توافق کند کردن انباشت اورانیوم 60 درصد در ایران و آزادی پنج شهروند دوتابعیتی که در زندان‌های ایران بود. در مقابل، ایالات متحده اجرای تلاش‌ها برای جلوگیری از صادرات نفت ایران را کاهش داد و به کره جنوبی چراغ سبز نشان داد تا 6 میلیارد دلار از درآمدهای نفتی ایران را که به دلیل تحریم‌های ایالات متحده در بانک‌های کره جنوبی مسدود شده بود، آزاد کند. این پول به بانک‌های قطر منتقل شد اما اساساً پس از آغاز جنگ غزه در 7 اکتبر و افزایش تنش بین ایالات متحده و گروه‌های مقاومت منطقه پس از حمله اسرائیل به غزه، دوباره مسدود شده است.

در واقع، جنگ غزه مانع برگزاری نشستی شد که قرار بود در اواخر اکتبر در عمان بین مقامات ایرانی و برت مک‌گورک، هماهنگ‌کننده کاخ سفید برای امور خاورمیانه و شمال آفریقا، برگزار شود. طبق گزارش‌های منتشر شده، مک‌گورک در ژانویه 2024 در مذاکرات غیرمستقیم با ایران در عمان شرکت کرد، اما موضوع اصلی درخواست از ایران برای اعمال فشار بر حوثی‌های یمن برای توقف حملات خود در دریای سرخ بود. گفته شده نشست دوم در ماه فوریه به تعویق افتاد، زیرا دولت بایدن بر آتش بس اسرائیل و حماس و آزادی گروگان های اسرائیلی تمرکز داشت.

تلاش برای گزینه‌ای فراتر از دوتایی پرمخاطره

به نوشته اسلاوین، اکنون کارشناسان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای تلاش می‌کنند تا به واسطه جنگ‌های جاری از موضوع خود منحرف نشوند و در جستجوی ایده‌های جدید هستند تا از آن‌چه برخی انتخاب دوتایی بین جنگ با ایران و ایران هسته‌ای نامیده‌اند، اجتناب کنند.

مقامات ایرانی تاکید دارند که به دنبال سلاح هسته‌ای نیستند و تنها چیزی که می‌تواند آنها را به ساخت بمب تحریک کند، حمله آمریکا یا اسرائیل به کشور است. گزینه دوم نیز در حال حاضر بعید به نظر می‌رسد، اما جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده بارها ادعا کرده که اجازه نخواهد داد ایران سلاح هسته‌ای تولید کند و برای این هدف اقدام نظامی را از روی میز برنداشته است. در این شرایط، به ادعای اسلاوین، اظهارات اخیر علی اکبر صالحی، از مسئولان کهنه‌کار برنامه هسته‌ای ایران،  مبنی بر اینکه ایران توانایی ساخت بمب اتم را دارد، نگرانی‌های  کارشناسان منع گسترش را تشدید کرده است.

بسته شدن پنجره مذاکرات و آینده پیش رو

با بسته شدن پنجره پیشرفت مذاکرات در دوره اول ریاست جمهوری بایدن، به نظر می‌رسد مقامات ایرانی در تلاش برای افزایش اهرم فشار خود در صورت بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید هستند. آنها همچنین درک می کنند که بایدن تمایلی به دادن امتیازات مهم در طول یک سال انتخاباتی ندارد، زیرا پیش از این هم او به «مماشات» در مورد تفاهم غیررسمی سال گذشته متهم شده بود.

با این حال، هر کسی که برنده انتخابات باشد، باید به زودی با این پرونده روبرو شود. قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد که برجام را تأیید می کند، در اکتبر 2025 منقضی می‌شود. پس از آن، تنها محدودیت بین المللی بر ایران، تعهد این کشور به عنوان یکی از امضاکنندگان معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) خواهد بود. هم‌چنین بر اساس فتوای رهبر جمهوری اسلامی ایران، توسعه سلاح‌های کشتار جمعی تحریم شده است.

چگونه مناقشه از بن‌بست خارج می‌شود؟

ایرانی‌ها با توجه به تجربه تلخ خود از خروج ترامپ، به دنبال تضمین‌هایی هستند که هر رئیس‌‌جمهور بعدی نتواند دوباره توافق را کنار گذارد. یک ایده این است که به ایران اجازه داده شود مقدار زیادی اورانیوم غنی شده 60 درصدی را تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در خاک کشور نگه دارد، اما به عقیده اسلاوین این ایده‌ای راه‌گشا نیست، مگر این‌که ایران شفافیت برنامه خود را به‌طور چشمگیری افزایش دهد و برخی از نظارت‌های سرزده ارائه شده را بازگرداند. تحت برجام این می‌تواند مستلزم بازگرداندن دسترسی روزانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تأسیسات اصلی غنی‌سازی ایران در نطنز و فردو و همچنین اجازه بازرسی از سایت‌های تولیدی سانتریفیوژها برای محافظت در برابر انحراف ناشناخته باشد.

ایران هم‌چنین می‌تواند در نهایت اختلاف با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برای روشن کردن پرونده ادعایی منبع ذرات اورانیوم یافت شده در دو سایت اعلام‌نشده حل و فصل کند. تهران می‌تواند به تعهدات قانونی خود برای اجرای کد 3.1 اصلاح شده عمل کند که بر اساس آن کشوری که توافق پادمانی با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دارد باید به محض تصمیم‌گیری برای ساخت تاسیسات هسته‌ای جدید به آژانس اطلاع دهد، نه شش ماه قبل از راه‌اندازی آن.

ایده دیگر استفاده از احیای یک ساله روابط دیپلماتیک ایران با عربستان سعودی برای ابداع یک توافق منطقه‌ای است که سرمایه‌گذاری اعراب در ایران، عقب انداختن برخی از پیشرفت‌های هسته‌ای تهران را جبران می‌کند. این هم‌چنین می‌تواند شامل همکاری منطقه‌ای در زمینه انرژی هسته‌ای غیرنظامی، به ویژه ایمنی تاسیسات هسته‌ای باشد. با توجه به این‌که سعودی‌ها مشتاق توسعه انرژی هسته‌ای خود هستند و امارات متحده عربی در آستانه راه‌اندازی نیروگاه چهارم خود است، چنین همکاری منطقه‌ای تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ممکن است گامی مفید برای اعتمادسازی باشد.

سایه بازگشت ترامپ

ایران نیز مانند سایر نقاط جهان در تلاش است تا خود را برای احتمال تشکیل دولت دوم ترامپ آماده کند. تیم ترامپ عموماً در قبال ایران بسیار سخت‌گیر بوده و از همین حالا وعده قول داده‌اند که سیاست به اصطلاح «فشار حداکثری» خود را از سر گیرند. با این حال، سعودی‌ها و اماراتی‌ها - که بار سنگین رویارویی با ایران را پس از خروج ترامپ از برجام متحمل شده‌اند- ممکن است به ترامپ توصیه کنند که در مسیر دیگری حرکت کند.

ترامپ در مبارزات انتخاباتی خود برای اولین دوره ریاست جمهوری خود متعهد شد که برجام را که «بدترین» توافقی است که تا به حال بر سر آن مذاکره شده، کنار بگذارد. این بدان معنا نیست که او برای جایگزینی که زمانی که برجام 2.0 نامیده می‌شد، تلاش نمی‌کند.

ایرانی ها ممکن است تمایلی به پاداش دادن به مردی که در سال 2020 دستور ترور مشهورترین ژنرال آن‌ها -سردار قاسم سلیمانی، فرمانده فقید نیروی قدس سپاه پاسداران- را صادر کرد، نداشته باشند. اما اگر ترامپ تصور می‌کند که استاد «هنر معامله» است، ایرانی‌ها هم به «تعارف» مشهورند. ممکن است تهران که با اقتصادی متزلزل روبرو است و با مسائل داخلی دست‌وپنجه نرم می‌کند، از یک برد دیپلماتیک استفاده کند.

در نهایت، هیچ راه دیگری برای مهار برنامه هسته‌ای ایران جز از طریق دیپلماسی وجود ندارد. هیچ مسیر دیگری موفق نبوده و یک رویارویی نظامی جدید آخرین چیزی است که خاورمیانه در حال حاضر در میانه شعله‌های فروزان آتش کنونی می‌تواند از عهده آن برآید.