به گزارش اکوایران، فلسفه سیاسی شاهنامه بر سه اصل بنیادین استوار است: دادگری، مشروعیت پادشاهی و پیوند حکومت با خرد.

۱. مفهوم دادگری در شاهنامه

در نگاه فردوسی، پادشاهی بدون دادگری مشروعیت ندارد. شاهان عادل همچون جمشید در دوران نخستین، فریدون و انوشیروان نمادهایی از حکمرانی مطلوب‌اند که با رعایت داد، یعنی عدل و انصاف، موجب آبادانی و سعادت کشور می‌شوند. 

در مقابل، پادشاهانی که به ظلم و استبداد گرایش پیدا می‌کنند، مانند ضحاک و کاووس، به سرنوشتی شوم دچار می‌شوند. شاهنامه بر این اصل تأکید دارد که قدرت بدون عدالت، نه تنها پایدار نمی‌ماند، بلکه به سقوط حاکم و تباهی کشور می‌انجامد.

۲. مشروعیت پادشاهی و فره ایزدی

در فلسفه سیاسی شاهنامه، مشروعیت پادشاهی از دو منبع سرچشمه می‌گیرد: فره ایزدی و شایستگی حکمرانی. فره ایزدی نوعی مشروعیت الهی است که پادشاهان دادگر از آن بهره‌مندند، اما در صورت بی‌عدالتی، این موهبت از آنان سلب می‌شود. نمونه بارز آن جمشید است که پس از گرفتار شدن در غرور و بی‌عدالتی، فره ایزدی را از دست می‌دهد و حکومتش به ضحاک ستمگر واگذار می‌شود. این نشان می‌دهد که در اندیشه فردوسی، مشروعیت سیاسی نه امری همیشگی، بلکه وابسته به رفتار حاکم است.

۳. پیوند حکومت با خرد و تدبیر

شاهنامه تأکید دارد که حکومت باید بر پایه خرد استوار باشد. این خرد، هم در سیاست‌ورزی و تصمیم‌گیری‌های نظامی و اقتصادی نقش دارد، هم در رابطه میان حاکم و مردم. بزرگ‌ترین مشاوران دربار شاهان، مانند بزرگان و موبدان، نمایندگان خرد در نظام سیاسی‌اند. نمونه‌ای از این نگاه را می‌توان در رستم و انوشیروان دید که خرد را معیار تصمیم‌گیری‌های سیاسی خود قرار می‌دهند.

۴. نقد استبداد و پیامدهای آن

فردوسی با بیان داستان‌هایی چون ضحاک، کاووس و سیاوش، خطر استبداد و حکومت خودکامه را نشان می‌دهد. ضحاک که نماد پادشاهی جابر است، از طریق کودتا بر تخت می‌نشیند و نتیجه آن، سال‌ها ظلم و ویرانی است. این نگاه انتقادی فردوسی نشان می‌دهد که او به مردم و نقش آن‌ها در سرنوشت کشور باور دارد و در بسیاری از بخش‌های شاهنامه، عصیان مردم علیه ستمگران ستوده شده است.

نتیجه‌گیری

فلسفه سیاسی شاهنامه فردوسی بر دادگری، خرد، و مشروعیت حکمرانی بر اساس شایستگی تأکید دارد. این اثر ارزشمند، نه‌تنها روایت‌گر تاریخ و اسطوره‌های ایران است، بلکه یک منشور سیاسی کهن به شمار می‌آید که الگوی حکمرانی مطلوب را ترسیم کرده و نسبت به خطرات استبداد هشدار می‌دهد. فردوسی با شاهنامه، نظام سیاسی آرمانی ایرانیان را در طول تاریخ حفظ و بازتولید کرده است و این اثر همچنان الهام‌بخش تحلیل‌های سیاسی و اجتماعی در دوران معاصر است.

در این قسمت از برنامه «پدیدار» با دکتر جواد رنجبر درخشیلر درباره «فلسفه سیاسی شاهنامه» به گفت و گو پرداختیم.