چرا پکن دوباره پشت تهران را خالی کرد؟

به گزارش اکوایران، دوشنبه گذشته، پکن بار دیگر حمایت خود از امارات متحده عربی در رابطه با اختلاف این کشور با تهران بر سر جزایر سه‌گانه ایرانی خلیج فارس را تکرار کرد و به این ترتیب، موردی نادر از اختلاف علنی بین پکن و تهران را رقم زد. پس از احضار سفیر چین توسط تهران در آخر هفته، مائو نینگ، سخنگوی وزارت امور خارجه چین از بیانیه اخیر پکن در حمایت از حاکمیت امارات بر جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک دفاع کرد و در یک نشست خبری گفت که این اختلاف باید از طریق «راهی مسالمت‌آمیز» حل شود.

به نوشته المانیتور، پکن طی هفته گذشته میزبان رهبران عرب، از جمله محمد بن زاید آل نهیان، رئیس‌جمهور امارات متحده عربی برای «مجمع همکاری میان چین و کشورهای عربی» بود. این رویداد شامل مجموعه جلساتی بین مقامات چینی و عربی برای تقویت روابط بین چین و منطقه می‌شد.

بندبازی پکن میان ایران و امارات

روز یک‌شنبه و پس از پایان مجمع، امارات متحده عربی و چین بیانیه مشترکی صادر کردند. این بیانیه شامل اعلام حمایت از ادعای امارات متحده عربی بر جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک در خلیج فارس بود.

در این بیانیه‌ای که توسط خبرگزاری رسمی اماراتی منتشر شد، آمده است: «جمهوری خلق چین همچنین از تلاش‌های امارات متحده عربی برای دستیابی به راه‌حلی مسالمت‌آمیز در مسئله جزایر تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی از طریق مذاکرات دوجانبه مطابق با قواعد حقوق بین‌الملل و حل این موضوع بر اساس مشروعیت بین‌المللی حمایت کرد».

همان روز، ایران کونگ پِی‌وو، سفیر چین در تهران را به دلیل این بیانیه احضار کرد. خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی گزارش داد که در نشستی، محمد علی‌بک، دستیار وزیر خارجه ایران و مدیرکل بخش خلیج فارس وزارت خارجه این کشور تأکید کرد که سه جزیره ایرانی در خلیج فارس متعلق به جمهوری اسلامی ایران است و ایران هرگونه ادعایی را از هر طرفی در این زمینه رد می‌کند. او به روابط «ویژه و ممتاز» ایران با چین اشاره کرد و گفت که تهران انتظار دارد جمهوری خلق چین موضع خود را تغییر دهد. خبرگزاری مذکور گزارش داد: «با توجه به همکاری‌های راهبردی بین ایران و چین، انتظار می‌رود دولت چین موضع خود را در این مورد اصلاح کند».

این اولین‌بار نیست که ایران از موضع پکن در مورد این مسئله عصبانی شده است. در سال ۲۰۲۲ و پس از آنکه شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین به کشورهای عربی گفت که اختلافات سرزمینی آن‌ها با ایران (یعنی جزایر سه‌گانه) باید از طریق مذاکره حل شود، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور فقید ایران به هو چون‌هوا، معاون وقت نخست‌وزیر چین گلایه و ابراز نارضایتی کرد.

روز دوشنبه، چین بر موضع خود در قبال جزایر تأکید کرد و مائو به خبرنگاران گفت که جمهوری خلق چین در این رابطه «ثبات» داشته است. بر اساس رونوشت وزارت خارجه چین، مائو گفت: «ما از طرف‌های ذی‌ربط می‌خواهیم که اختلافات را از طریق گفت‌وگو و مشورت به شیوه‌ای صلح‌آمیز حل کنند. بیانیه مشترک چین و امارات متحده عربی با موضع چین در این مورد مطابقت دارد».

با وجود این اختلاف، مائو روابط چین با ایران را «مستحکم» توصیف کرد. او افزود: «روابط چین و ایران مستحکم است. ما به مشارکت جامع و راهبردی خود با ایران اهمیت می‌دهیم».

تغییر موضعی در کار نیست

لیو شینلو، مدیر دانشکده مطالعات عربی در دانشگاه مطالعات خارجی پکن گفت که علی‌رغم فشارهای ایران، چین موضع خود در مورد این موضوع جنجالی را تغییر نخواهد داد و اقدامات آن تأثیر قابل توجهی بر روابط چین و ایران نخواهد داشت.

لیو افزود: «در واقع، مسئله جزایر سه‌گانه موضوعی قدیمی بین ایران و امارات بوده و موضع پکن نسبتاً بی‌طرفانه به شمار می‌رود و صرفاً خواستار گفتگو برای حل مشکل است. ایران می‌خواهد از طریق فشار دیپلماتیک چین را مجبور به جانب‌داری از خود کند، اما چین مطمئناً چنین کاری نخواهد کرد. در حال حاضر، ایران نمی‌تواند از چین جدا شود و نمی‌خواهد برای خودش دردسر بزرگی ایجاد کند». او خاطرنشان کرد: «صراحتاً بگویم، ایران عملاً می‌تواند موضع پکن در مورد این موضوع را بپذیرد؛ زیرا کنترل واقعی جزایر را در دست دارد. تهران نهایتاً تنها در حال ابراز یک موضع است. سال‌هاست که اعتراض این کشور امری عادی به شمار می‌رود».

مناسبات همانا و اختلافات همانا

اما یین گانگ، پژوهشگر مسائل خاورمیانه در آکادمی علوم اجتماعی چین گفت: «چین در مورد این سه جزیره هیچ کاری نمی‌تواند انجام دهد». او با توصیف این موضوع به عنوان مشکل ذاتی کشورهای حاشیه خلیج فارس که راه‌حلی ندارد، مدعی شد: «این اختلاف ادامه خواهد داشت، اما تشدید نخواهد شد. عادی‌سازی روابط بین عربستان سعودی و ایران، مناقشه بر سر جزایر را تغییر نخواهد داد. تصمیم چین احتمالا این است که در کنار ایران قرار نگیرد و به حمایت از راه‌حل سیاسی پایبند باشد».

چین خود را به عنوان ابرقدرتی بی‌طرف و میانجی صلح در خاورمیانه معرفی کرده تا نفوذ خود را فراتر از اقتصاد گسترش دهد. سال گذشته، پکن توافقی تاریخی را میان ایران و عربستان میانجیگری کرد که در آن، دو کشور روابط خود را که در سال ۲۰۱۶ قطع شده بود، احیا کنند.

پینار آکپینار، استادیار روابط بین‌الملل در دانشگاه قطر خاطرنشان کرد که علی‌رغم عصبانی‌شدن تهران از بیانیه پکن، اقدام ایران بر نقش میانجیگری رو به رشد چین در خاورمیانه تأثیری نخواهد گذاشت. آکپینار گفت: «میانجیگری یک موضوع پیچیده‌تر است و بی‌طرفی اغلب تنها معیار برای میانجیگری مؤثر یا انتخاب میانجی نیست. گاهی اوقات توانایی متقاعدساختن طرفین از طریق اعمال فشار می‌تواند مهم‌تر باشد. چین به عنوان بزرگترین شریک تجاری ایران، نفوذ زیادی بر این کشور دارد».

او افزود که موضع پکن در قبال راه‌حل سیاسی برای مسئله جزایر سه‌گانه مطابق با جاه‌طلبی فزاینده این کشور برای ورود به سیاست منطقه‌ای خاورمیانه محسوب می‌شود. آکپینار گفت: «ادامه مشارکت چین در مسئله جزایر سه‌گانه نشانه‌ای از تغییر در سیاست عدم مداخله سنتی این کشور در قبال خاورمیانه بوده و نشان می‌دهد که پکن تعهد فزاینده‌ای به منطقه، به ویژه اولویت‌دادن به خلیج فارس دارد».

روابط چین با هر دوی ایران و امارات متحده عربی در بالاترین سطح خود در تاریخ بوده، اما سرمایه‌گذاری و تجارت چین با امارات متحده عربی، از جمله نفت خام، به طور قابل توجهی از ایران که تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارد، پیشی گرفته است. با این حال، ایران در عرصه‌های چندجانبه‌ای که عمدتاً توسط پکن رهبری می‌شوند، از جمله سازمان همکاری شانگهای و بریکس، فعال‌تر بوده است.

سه نقطه تنش‌های ایرانی-عربی

البته این اولین اختلاف‌نظر علنی بین ایران و امارات متحده عربی بر سر این جزایر نیست. در آگوست سال گذشته، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یک رزمایش دریایی در ابوموسی برگزار کرد. ماه بعد، علی اکبر ولایتی، مشاور سیاست خارجی رهبری ایران به الجزیره گفت: «ادعاهای مکرر امارات متحده عربی در مورد جزایر سه‌گانه منطقه را بی‌ثبات می‌سازند».

همانطور که خبرنگار المانیتور در سپتامبر سال گذشته گزارش داد، کشورهای عربی خلیج فارس مدت‌هاست از ادعای امارات متحده عربی حمایت کرده و این موضوع می‌تواند روند بهبود روابط ایران با کشورهای عربی خلیج فارس را تهدید کند. تنش‌ها میان تهران و کشورهای عربی خلیج فارس از زمان توافق بین عربستان و ایران، تا حدودی کاهش یافته است.

پاداش نگاه به شرق

مشابه چین، روسیه نیز اخیراً از ادعای امارات متحده عربی در مورد این جزایر حمایت کرده است. در دسامبر سال گذشته، انجمن همکاری روس-عرب نیز در این موضوع از امارات حمایت کرد. این اقدام پس از آن صورت گرفت که روسیه و شورای همکاری خلیج فارس در جولای گذشته خواستار «راه‌حل مسالمت‌آمیز» برای این اختلاف شدند که به احضار سفیر روسیه توسط ایران منجر شد.

روابط ایران و چین، به ویژه در زمینه انرژی، همچنان قوی است. در سه‌ماهه اول سال ۲۰۲۴، ایران به طور میانگین روزانه ۱.۵۶ میلیون بشکه نفت خام صادر کرده که تقریباً همه آن به چین رفته است. طبق داده‌های شرکت ردیابی بار وُرتِکسا، این سطح صادرات بالاترین میزان در شش سال به شمار می‌رود.

در جبهه سیاسی نیز ابراهیم رئیسی در فوریه ۲۰۲۳ و یک ماه قبل از اعلام توافق با عربستان سعودی، از چین بازدید کرد. چین و ایران همچنین در سال ۲۰۲۱ توافقنامه همکاری ۲۵ساله امضا کردند.

ماه گذشته، یون سان در المانیتور نوشت که با وجود روابط دوستانه کلی، تلاش پکن برای برقراری روابط خوب با کشورهای عربی و نگرانی در مورد تحریم‌های غرب علیه تهران، منجر به «تعامل اقتصادی سرد» بین چین و ایران شده است.