شورای آتلانتیک: بازگشت به برجام در دستور کار غرب نیست/ با پزشکیان توافق جدیدی رقم می‌خورد؟

به گزارش اکوایران، مسعود پزشکیان در طول مبارزات انتخاباتی خود اعلام کرد که قصد دارد برای لغو تحریم‌های آمریکا علیه ایران تلاش کند.

توافق جدید؟

به نوشته دنی سیترینوویچ برای وبگاه شورای آتلانتیک، به نظر می‌رسد که لغو تحریم‌ها علیه بخش‌های حیاتی اقتصاد ایران، مانند بخش انرژی، نیازمند توافق جدیدی با غرب در مورد برنامه هسته‌ای این کشور است. اما پزشکیان تنها کسی نبود که در مورد ضرورت بازگشت به توافق هسته‌ای صحبت کرد. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز در مورد لزوم یافتن جایگزینی برای توافق هسته‌ای موسوم به برجام که دیگر هیچ طرفی به آن پایبند نیست، سخن گفت.

با توجه به تحولات اخیر در صحنه جهانی از جمله جنگ اوکراین، اعتراضات ۲۰۲۲ ایران و حمله ۷ اکتبر حماس و این واقعیت که ایران تا حد زیادی به مسیر سابق خود ادامه می‌دهد، آیا می‌توان توافق هسته‌ای جدیدی بین تهران و پنج قدرت جهانی امضا کرد؟

با بررسی وضعیت فعلی مذاکرات که می‌تواند منجر به بازگشت به برجام می‌شود، می‌بینیم که تنها پیشرفت اندکی یا اصلاً هیچ پیشرفتی حاصل نشده است. شکست در احیای برجام و این واقعیت که طبق این توافق، اکثر محدودیت‌ها علیه ایران تا اکتبر ۲۰۲۵ برداشته می‌شود (آخرین تاریخی که غرب می‌تواند «مکانیزم ماشه» و بازگشت سریع تحریم‌ها را کلید بزند)، نشان می‌دهد که به احتمال زیاد و علی‌رغم ادعاهای گروسی، بازگشت به برجام دیگر در دستور کار نیست.

با این وجود و با توجه به تمایل شدید طرفین برای جلوگیری از وخامت اوضاع و تشدید تنش‌های کنترل‌نشده، آن‌ها گفتگوهای خود در عمان برای جلوگیری از تشدید منطقه‌ای در دنیای پس از ۷ را ادامه داده‌اند. به هر حال، به ویژه با توجه به پیروزی پزشکیان در ایران و مهلت اکتبر ۲۰۲۵، بازگشت به برجام پس از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا دوباره روی میز خواهد بود.

مخاطرات حفظ وضعیت موجود

بنابراین، تهران و قدرت‌های جهانی باید در مورد امکان ایجاد یک چهارچوب سیاسی جدید برای مسئله هسته‌ای ایران گفتگو کنند؛ در غیر این صورت، احتمال بروز بحران‌های بی‌سابقه بین ایالات متحده و ایران شدیداً افزایش خواهد یافت. اما با توجه به شکست طرفین در بازگشت به برجام و با در نظر گرفتن بی‌اعتمادی تاریخی عمیق بین آن‌ها و با وجود تفاوت چشمگیر شرایط کنونی برنامه هسته‌ای ایران با وضعیتی که در زمان امضای برجام وجود داشت، این پرسش مطرح می‌شود که چه نوع توافقی قابل دستیابی است؟

ایران در ظرفیت غنی‌سازی خود پیشرفت قابل توجهی داشته است. امروزه ایران با استفاده از سانتریفیوژهای بسیار پیشرفته در سطح ۶۰ درصد غنی‌سازی می‌کند و دارای ذخایر عظیمی از اورانیوم غنی‌شده است. تصمیم اخی ایران برای گسترش تأسیسات غنی‌سازی فردو در پاسخ به تصمیم شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ماه می مبنی بر محکوم‌کردن ایران به دلیل عدم همکاری با آژانس برای حل مسائل حل‌نشده، خطرات عدم رسیدن به توافق را برجسته می‌سازد.

هر مذاکره‌ای پیچیده و چالش‌برانگیز خواهد بود، اما با درک گزینه‌های خطرناک پیش روی، می‌توان به توافق جدیدی دست یافت. بدون توافق جدید و با ادامه پیشرفت برنامه هسته‌ای، احتمال درگیری بین ایران و غرب، به ویژه با ایالات متحده به طور تصاعدی افزایش می‌یابد.

همانطور که ذکر شد، هنگام نزدیک‌شدن به بحث‌های مربوط به توافق هسته‌ای جدید بین ایران و قدرت‌های جهانی، ضروری است که واقع‌بین بوده و درک کنیم که چه چیزی در آن گنجانده نخواهد شد.

از نظر فنی، هدف تعیین‌شده در برجام برای حفظ زمان گریز هسته‌ای ایران به یک سال، اکنون به دلیل پیشرفت بی‌سابقه برنامه هسته‌ای این کشور بی‌ربط بوده و دستیابی به این هدف عملاً غیرممکن است. ایران با استفاده از سانتریفیوژهای بسیار پیشرفته از آستانه غنی‌سازی ۶۰ درصدی عبور کرده و حتی در صورت برچیده‌شدن بخش اعظم زیرساخت‌های آن، هیچ کشور یا نهادی قادر نخواهد بود دانش فنی انجام این کار را از بین ببرد.

علاوه بر این، توافق هسته‌ای آینده تنها توان هسته‌ای ایران را محدود خواهد کرد، نه پیشرفت آن در زمینه تسلیحات متعارف یا فعالیت‌های منطقه‌ایش؛ زیرا توافق اولیه تنها بر پرونده هسته‌ای تمرکز داشت. این موضع قطعی ایران بوده و امکان تغییر آن تقریباً امکان ندارد. همچنین با توجه به فقدان اعتماد به غرب که پس از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ تشدید شد، احتمال موافقت تهران با برچیدن قابل توجه زیرساخت‌های هسته‌ایش بسیار کم است. البته این امر به این معنی نیست که ایران آماده برچیدن سانتریفیوژها نخواهد بود. با این حال، به خصوص اگر محل نگهداری سانتریفیوژها دور از تأسیسات هسته‌ای باشد، بعید است ایران با برچیدن انبوه آن‌ها موافقت کند.

نگاه به آینده و درس از اشتباهات گذشته

با وجود این موارد، به نظر می‌رسد ایران و ایالات متحده می‌توانند در چند زمینه با هم به توافق برسند: اول و مهمتر از همه، اطمینان از یک رژیم بازرسی بلندمدت. اخیراً مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بارها ادعا کرده که ایران مانع فعالیت برخی از باتجربه‌ترین و کارشناس‌ترین بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شده و از بازرسی‌های سایت تولید سانتریفیوژهایش جلوگیری می‌کند. تهران طبق توافق جدید، با بازرسان آژانس همکاری کرده تا آن‌ها بتوانند ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران را برای مدت طولانی تأیید کنند. علاوه بر این، حتی با خروج آمریکا از برجام، ایران آماده رقیق‌سازی بخشی از مواد هسته‌ای خود بوده که نشان می‌دهد که تا زمانی که سانتریفیوژها در حال چرخش باشند، انباشت مواد از نظر ایران قابل مذاکره است. این کشور احتمالاً بر ادامه تحقیق و توسعه تأسیسات هسته‌ای غیرنظامی اصرار خواهد ورزید. با این حال، تهران به احتمال زیاد حاضر است وضعیت تأسیسات هسته‌ای را همانطور که هستند، بدون تغییر قابل توجه نگه دارد.

با در نظر گرفتن این موضوع، گریز هسته‌ای به مواد شکافت‌پذیر و همچنین توانایی تبدیل این مواد به یک دستگاه هسته‌ای نیاز دارد. ایران در زمینه غنی‌سازی بسیار پیشرفته بوده و می‌تواند سریعاً مواد شکافت‌پذیر کافی را به دست آورد، اما برای ساخت یک دستگاه به دانشمندان متخصص نیاز دارد. برجام بر محدودکردن توانایی‌های غنی‌سازی ایران متمرکز بود، اما کمتر بر سایر گام‌های هسته‌ای تمرکز داشت. این موضوع در توافق قبلی مطرح شد، اما با توجه به تأکید بر فعالیت‌های غنی‌سازی ایران، به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفت. با توجه به تأکید ایران مبنی بر عدم قصد تولید تسلیحات هسته‌ای، به احتمال زیاد می‌توان رژیم نظارتی قوی‌تری بر سایر بخش‌های برنامه هسته‌ای این کشور ایجاد کرد.

با فرض اینکه طرفین بتوانند بر اساس این مفروضات اولیه به توافق برسند، غرب برای سال‌های متمادی، از استخراج گرفته تا تولید سانتریفیوژها و خود غنی‌سازی، توانایی نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران را به دست خواهد آورد. این توافق ایران را در زمینه غنی‌سازی به عنوان کشوری آستانه‌ای تثبیت می‌سازد. با این حال، تهران را چند ماه از دستیابی به اورانیوم ۹۰ درصدی دور خواهد کرد. توانایی نظارت بر پیشرفت ایران به سمت گریز هسته‌ای به طور قابل توجهی بهبود خواهد یافت. در ازای این، ایران شاهد لغو کامل تحریم‌ها علیه بخش انرژی خود بوده و یک برنامه تحقیق و توسعه گسترده و عمیق هسته‌ای را در اختیار خواهد داشت که با خروج آمریکا از توافق جدید، به راحتی و سریعاً می‌تواند آن را از سر بگیرد.

توافق ناتمام!

برجام جدید توافقنامه کاملی نخواهد بود، اما توانایی غرب برای نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران و اطمینان از صلح‌آمیزبودن آن را به طور قابل توجهی برای غرب بهبود می‌بخشد. لغو تحریم‌ها هزینه‌ای بسیار سنگین خواهد داشت. ایالات متحده از ابتدا می‌خواست تحریم‌ها را به عنوان ابزاری برای اعمال فشار در مقابل پایبندی ایران به توافق هسته‌ای حفظ کند.

با این حال، تا زمانی که سیاست‌های کلی نظام پابرجاست، حاکمیت اجازه نمی‌دهد هیچ توافقی موجب نفوذ تدریجی ایده‌های غربی به مردم ایران شود. علاوه بر این، تهران برنامه تقویت قوای متعارف خود، مانند موشک‌های بالستیک و پهپادها را متوقف نخواهد کرد و حاضر به بحث در مورد همکاریش با گروه‌های مقاومت منطقه نیست. هرگونه دخالت بین‌المللی در این مسائل خط‌قرمز محسوب شده و ایران هیچ محدودیتی در ارتباط با هیچ گروه مقاومتی در چهارچوب هیچ توافقی را نمی‌پذیرد. استراتژی ایران از همان روز اول روشن بود: محدودیت بر برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای در ازای لغو تحریم‌ها و نه هیچ چیز دیگری.

لازم به ذکر است که حتی اگر قدرت‌های جهانی این اصول را بپذیرند، دستیابی به توافق آسان نخواهد بود. بی‌اعتمادی بین واشنگتن و تهران صرف نظر از اینکه چه کسی در هر دو کشور در قدرت است، ادامه خواهد داشت. با این حال، ممکن است این درک به وجود بیاید که بدون ایجاد یک چهارچوب توافق بلندمدت دیگر، درگیری بر سر برنامه هسته‌ای ایران تقریباً اجتناب‌ناپذیر است. از طریق مصالحه‌های سخت از سوی هر دو طرف، تمایل به اجتناب از تشدید گسترده می‌تواند احتمال دستیابی به برجام جدید را افزایش دهد که به نفع خاورمیانه و جامعه بین‌المللی خواهد بود.