موسسه استیمسون؛ دوگانه ظریف-صالحی سیاست خارجی دولت پزشکیان را به کدام سو هدایت می‌کنند؟

به گزارش اکوایران، مفهوم «نظم نوین جهانی» به رهبری آمریکا پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ رایج شد. مسعود پزشکیان نیز معتقد است که نظم نوین جهانی در حال ظهور است؛ نظمی که در آن قدرت آمریکا رو به کاهش بوده اما همچنان قابل توجه است.

به نوشته وبگاه استیمسون، مسعود پزشکیان دیدگاه‌های خود را در مقاله اخیرش در روزنامه انگلیسی‌زبان تهران تایمز شرح داد. او ضمن دفاع از تصمیم ایران برای تقویت روابط با روسیه و چین و همچنین کشورهای همسایه و جنوب‌جهانی گفت که سیاست خارجی دولت او «متعادل» خواهد بود و «تعامل سازنده» با غرب را نیز شامل می‌شود.

او نوشت: «دولت من با ایجاد تعادل در روابط با همه کشورها، منطبق با منافع ملی، توسعه اقتصادی و الزامات صلح و امنیت منطقه‌ای و جهانی، سیاستی مبتنی بر فرصت را دنبال خواهد کرد. بر این اساس، ما از تلاش‌های صادقانه برای کاهش تنش‌ها استقبال کرده و با حسن نیت پاسخ خواهیم داد».

دیدگاه‌های پزشکیان نسخه‌ای کمی ملایم‌تر از دیدگاه‌های رهبر انقلاب است که هر رئیس‌جمهور ایرانی در مسائل امنیت ملی و سیاست‌های کلی نظام تابع نظرات اوست. رهبری نظم بین‌المللی را بر اساس سه محور قدرت جهانی می‌بیند. محور اول نظم لیبرال نهادها و هنجارهای ایجادشده پس از جنگ جهانی دوم بوده که از نظر او، به دلیل کاهش سلطه آمریکا در حال تضعیف است. محور دوم که از روسیه و چین تشکیل شده، رو به افزایش است. محور سوم با سیاست «نگاه به شرق» و کنارگذاشتن شعار «نه شرقی، نه غربی» که پس از انقلاب ۵۷ غالب بود، ایران را به این نظم نوین جهانی در حال ظهور پیوند می‌دهد.

این دیدگاه امکان کاهش تنش با غرب را فراهم می‌سازد، اما رهبری می‌گوید: «عمدتاً باید نگاه به شرق باشد و نگاه به غرب و اروپا جز ایجاد مشکل و تحقیر برای ما سودی ندارد. ما باید به شرق نگاه کنیم. کشورهایی هستند که می‌توانند به ما کمک کنند».

این دیدگاه شدیداً در دولت ابراهیم رئیسی منعکس شد. «سند تحول» دولت رئیسی شامل تلاش‌هایی برای حل‌وفصل مناقشه هسته‌ای ایران با غرب است، اما نه به عنوان سکویی برای بهبود روابط. حتی از آمریکای شمالی به عنوان منطقه‌ای که ایران می‌تواند با آن روابط داشته باشد، نامی برده نشده است.

طبق گفته‌های پزشکیان، قدرت از غرب به شرق منتقل شده و نقش آمریکا کاهش یافته است، اما قطب‌های جدیدی شکل نگرفته‌اند. این دیدگاه با دیدگاه محمدجواد ظریف و علی اکبر صالحی (وزرای خارجه سابق و مشاوران کلیدی رئیس‌جمهور جدید) همخوانی دارد. ظریف نوشته که نظم دوقطبی گذشته از بین رفته و نظام جهانی در مرحله گذار قرار دارد. ظریف معتقد است عدم درک این واقعیت که نظم جدیدی هنوز شکل نگرفته، می‌تواند برای منافع ملی ایران خطرناک باشد. او می‌گوید: «مخالفت با روسیه و آمریکا برای ایران خطرناک است. زیرا ما باید اولویت را بر منافع ملی خود قرار دهیم و سپس مخالفت با سلطه آمریکا را در نظر بگیریم». ظریف می‌افزاید: «ایران نباید منتظر ظهور قطب‌های جدید باشد، بلکه هر قدرت بزرگ و مؤثری می‌تواند در منطقه خاصی ظهور کند».

صالحی، فیزیکدان هسته‌ای که به همراه ظریف از مذاکره‌کنندگان کلیدی توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ بود، معتقد است که اگر ایران به روسیه، چین یا آمریکا بچسبد، فاجعه به بار می‌آید. در عوض، ایران باید در میان این مثلث قرار گیرد. از نظر صالحی، از آنجایی که نظم جدید ماهیت قطبی انعطاف‌ناپذیری ندارد، نزدیکی بیش از حد به یک قدرت نمی‌تواند منافع ایران را تأمین کند. زیرا مثلاً ماهیت و منطق رقابت چین با آمریکا در همه‌جا قابل حل نیست، بنابراین منافع مورد نظر ایران با تنها نزدیکی به چین تامین نمی‌شود.

پزشکیان اعلام کرده که سیاست خارجی دولتش نه ضد شرق و نه ضد غرب خواهد بود. او توجه ویژه‌ای به جنوب‌جهانی دارد: «با درک این موضوع که چشم‌انداز جهانی فراتر از پویایی سنتی تکامل یافته، دولت من متعهد به تقویت روابطی است که برای طرفین در عرصه بین‌المللی نوظهور در جنوب‌جهانی، به ویژه با کشورهای آفریقایی، سودمند باشد». او افزود: «ما تلاش خواهیم کرد تا همکاری‌های مشترک خود را ارتقا داده و مشارکت‌های خود را برای منافع متقابل همه طرف‌های درگیر تقویت کنیم».

پزشکیان در مورد روابط با روسیه و چین می‌نویسد که هر دو کشور «در دوران سخت همواره کنار ما بوده‌اند. ما عمیقاً برای این دوستی ارزش قائلیم. نقشه راه ۲۵ساله ما با چین گام مهمی به سوی ایجاد یک مشارکت راهبردی جامع و متقابلاً سودمند است و ما مشتاقانه منتظر همکاری گسترده‌تر با پکن در راستای پیشروی به سوی نظم نوین جهانی هستیم». او همچنین به نقش چین در تسهیل عادی‌سازی روابط ایران و عربستان در سال ۲۰۲۳ اشاره کرد.

رویکرد پزشکیان به غرب دو وجهی است. در رابطه با اروپا، او از عدم جبران خسارت ایران به خاطر خروج آمریکا از توافق هسته‌ای انتقاد می‌کند، اما تمایل خود برای گفتگوی سازنده را ابراز می‌دارد. او در قبال آمریکا موضع سخت‌گیرانه‌تری داشته و خواستار تغییر رویکرد واشنگتن است و بر تمایل به مذاکره تأکید نمی‌کند. به گفته او، احتیاط ایران نتیجه اقدامات ایالات متحده، مانند خروج از توافق هسته‌ای و قراردادن ایران در «محور شرارت» با وجود همکاری ایران علیه طالبان در افغانستان پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ است.

در عین حال، پزشکیان درک می‌کند که بدون لغو تحریم‌های آمریکا و خارج‌شدن از لیست سیاه گروه اقدام مالی (FATF) نمی‌تواند وعده‌های انتخاباتی خود برای بهبود اقتصاد ایران را محقق کند. روابط با روسیه و چین و عضویت در سازمان همکاری شانگهای، بریکس و اتحادیه اقتصادی اوراسیا نمی‌تواند جبران‌کننده تحریم‌ها باشد.

سیاست «نگاه به شرق» ایران نیز نمی‌تواند تضمین کند که روسیه و چین همیشه از ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد حمایت کرده یا با تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا علیه سرمایه‌گذاری در ایران به مخالفت برخیزند.

به طور کلی، رویکرد پزشکیان عملی و واقع‌گرایانه است. این رویکرد یادآور سیاست خارجی دولت هاشمی رفسنجانی است که پس از جنگ ایران و عراق در سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ به دنبال بازسازی ایران بود. پزشکیان مانند محمد خاتمی به دنبال ارائه تصویری سازنده‌تر از ایران در سطح منطقه‌ای و جهانی است. او همانند حسن روحانی خواهان لغو تحریم‌هایی بوده تا زندگی روزمره ایرانیان را بهبود بخشد.