برندگان و بازندگان تنش تهران و مسکو بر سر زنگزور

به گزارش اکوایران، روز پنجشنبه و پس از اظهارات تایید آمیز روسیه، مبنی بر این که سیاست خود را در مورد کریدور زنگزور تغییر داده، ایران به طرح دوباره این مسیر حمل و نقلی در قفقاز جنوبی اعتراض کرد.

خط قرمز ژئوپولیتیکی 

عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران در شبکه ایکس نوشت: «هرگونه تهدید از شمال، جنوب، شرق یا غرب علیه تمامیت ارضی همسایگان ما یا بازنگری مرزها کاملا غیرقابل قبول و خط قرمزی برای ایران است.»

به نوشته دیلی صباح، بیانیه عراقچی پس از آن منتشر شد که روسیه اعلام کرد از توافق صلح بین رقبای منطقه‌ای، آذربایجان و ارمنستان، حمایت می‌کند و در مورد باز کردن یک مسیر زمینی در منطقه گفت که «ارتباطات باید باز بماند».

آذربایجان و ارمنستان در حال حاضر در حال کار روی امضای یک معاهده صلح برای پایان دادن به مناقشه چند دهه‌ای خود بر سر منطقه قره باغ هستند.

کریدور زنگزور یک مفهوم حمل‌ونقلی است که به تدریج برای تضمین دسترسی آذربایجان به منطقه نخجوان با پرش از ارمنستان اجرا می‌شود. با این حال، این یک موضوع بحث برانگیز در مذاکرات صلح است.

مسکو از درخواست آذربایجان برای دسترسی بلامانع به منطقه نخجوان، با باز کردن کریدور زنگزور از طریق ارمنستان که دسترسی مستقیم زمینی ایران به ارمنستان را قطع می‌کند، حمایت می‌کند.

برندگان و بازندگان کریدور 

این کریدور یک پیوند ژئوپلیتیکی برای ترکیه به آذربایجان و فراتر از آن به آسیای مرکزی است.

مسکو و باکو خواهان نظارت و کنترل روسیه بر این کریدور هستند، اما ایروان و تهران با چنین طرحی مخالف هستند و استدلال می‌کنند که حتی اگر مسیر حمل‌ونقلی ایجاد شود، ارمنستان باید بر آن کنترل داشته باشد.

ایران اظهارات اخیر مقامات روسیه را به حمایت مسکو از آذربایجان برای کریدور زنگزور تعبیر می‌کند. تهران از ابتدا با این پروژه مخالفت کرده و گفته است که خواهان «تغییرات ژئوپلیتیکی» در قفقاز نیست.

ترکیه از پروژه کریدور زنگزور حمایت می‌کند.

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در ماه ژوئیه از این کریدور به‌عنوان «مسیری استراتژیک که به نفع همگان، به‌ویژه آذربایجان، ارمنستان و ایران خواهد بود» یاد کرد و گفت که تهران و باکو در صورت عملیاتی شدن آن، آسوده خاطر خواهند شد.

از سوی دیگر، ارمنستان پروژه جایگزینی به نام «کریدور صلح» را پیشنهاد می‌کند که کنترل بیشتری به ایروان می‌دهد.

این طرح سرمایه‌گذاری قابل توجهی را در زیرساخت‌های حمل‌ونقل و ارتباطات، برای اتصال دریای خزر به مدیترانه و خلیج فارس و تسهیل جریان تجارت، انرژی و مردم بین ارمنستان، ترکیه، آذربایجان، ایران و گرجستان پیش‌بینی می‌کند.

معاون وزیر خارجه ارمنستان، واهان کوستانیان در ماه ژوئن اعلام کرد که ایران از پروژه «کریدور صلح» حمایت می‌کند.

همچنین برخی معتقدند که مسکو پروژه کریدور زنگزور را به عنوان یک «اقدام پیشگیرانه» برای تحت فشار قرار دادن ایران پیش می‌برد، که این به معنای بازدارندگی آن از آغاز گفت و گو با ایالات متحده است.

دیدگاه نخبگان باکو

در همین شرایط، اندیشکده آذربایجانی «نگاه به شرق» در ارزیابی خود از نگاه ایران و روسیه به پرونده کریدور زنگزور اعلام کرد که اختلاف این دو کشور بر سر این کریدور ممکن است به تنش‌های دیپلماتیک بیشتر منجر شود.

به نوشته یورونیوز، کارشناسان این اندیشکده بر این نظرند که این وضعیت برای جمهوری آذربایجان مفید است، زیرا این تنش می‌تواند فرصت‌های بیشتری برای مانور باکو علیه دو همسایه-شریک خطرناک ایجاد کند.

تلاش‌های مسکو برای پیشبرد فرآیند صلح در منطقه که بدون توجه به منافع ایران به‌خصوص نسبت به کریدور زنگزور در حال انجام است، باعث شد تا تهران در واکنش آشکارتری، سفیر روسیه در ایران را به وزارت خارجه احضار کند.

به‌تازگی اعلام شد که موضوع بازگشایی مسیرهای ارتباطی از دستور کار مذاکرات فعلی صلح حذف شده است. این اقدام نشانه‌ای بود که قدرت‌های غربی مدیریت مذاکرات و فرآیند صلح را به دست گرفته‌اند.

اندکی پس از آن، شاهد فعال شدن مجدد روسیه در روند مذاکرات صلح بودیم. سرگئی شویگو، رئیس شورای امنیت روسیه به ایران و جمهوری آذربایجان سفر کرد و پیام‌هایی درباره اهمیت دور نگه‌داشتن غرب از منطقه ارائه داد.

در جریان سفر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه به جمهوری آذربایجان، مسکو موضوع کریدور زنگزور را دوباره به میز مذاکرات بازگرداند.

خط قرمز مسکو، تکمیل فرآیند صلح بین آذربایجان و ارمنستان با میانجی‌گری غرب، به‌ویژه آمریکا، و شکل‌گیری وضعیت جدیدی در قفقاز جنوبی است که منافع واشنگتن را تأمین می‌کند. بنابراین روسیه تلاش می‌کند تا از موضوع کریدور زنگزور به‌عنوان ابزاری برای جلوگیری از پیشرفت مذاکرات صلح تحت رهبری غرب یا حداقل به تأخیر انداختن این فرآیند استفاده کند.

خطرات بازگشایی اجباری دالان زنگزور

به نوشته این اندیشکده آذربایجانی، اگرچه در سال‌های گذشته مذاکرات درباره بازگشایی مسیرهای ارتباطی به‌صورت سه‌جانبه انجام شده است، اما به نظر می‌رسد با توجه به شرایط کنونی، مسکو نمی‌تواند تلاش‌های دیپلماتیک برای حل مساله کریدور زنگزور را هم‌زمان با فشار بر ایروان ادامه دهد. در صورت به نتیجه نرسیدن این تلاش‌ها، تنها گزینه باقی‌مانده ممکن است بازگشایی اجباری کریدور زنگزور باشد. ایران به‌صراحت با چنین احتمالی مخالفت کرده است.

مداخله مستقیم جمهوری آذربایجان و استفاده این کشور از زور برای بازگشایی کریدور زنگزور، پیامدهای خطرناک و قابل توجهی به همراه خواهد داشت. از همین رو ارزیابی دقیق واکنش احتمالی غرب، وضعیت کنونی روسیه، استراتژی ترکیه در قفقاز جنوبی و تهدیدات نظامی منطقه‌ای از سوی ایران، ضروری است.

نفع آذربایجان از طرح مساله زنگزور توسط روسیه

به عقیده کارشناسان اندیشکده «نگاه به شرق»، به صراحت می‌توان گفت که حل مساله کریدور زنگزور از طریق یک درگیری نظامی بعید به نظر می‌رسد، البته حداقل باید امیدوار بود که این‌طور باشد.

در هر حال، تصمیم روسیه برای بازگرداندن موضوع کریدور زنگزور به دستور کار مذاکرات صلح به نفع جمهوری آذربایجان است.

بر اساس این ارزیابی، اولاً، تنش بین ایران و روسیه بر سر مسائل منطقه‌ای به نفع جمهوری آذربایجان است. این وضعیت فضای مانور بیشتری برای باکو در برابر دو قدرت همسایه خطرناک و شریک فراهم می‌کند: موضع ایران می‌تواند فشار روسیه را متعادل کند و موضع روسیه می‌تواند تهدیدات ایران را مهار کند.

ثانیا، پیشنهاد روسیه به جمهوری آذربایجان در مورد یک مسیر ترانزیتی به نخجوان ساده و واضح است.

جمهوری آذربایجان با مطرح کردن این موضوع نزد غرب که رهبری فرآیند صلح را به دست گرفته است، می‌تواند کشورهای غربی را به ارائه امتیازات بیشتری برای مسیر ترانزیتی به نخجوان (مانند لغو کنترل مرزی و گمرکی برای محموله‌ها و مسافران آذربایجانی) ترغیب کند.

چنین مسیر ترانزیتی برای ایران که با بازگشایی مسیر ترانزیتی جایگزین به نخجوان مخالف است، و روسیه که قصد دارد این مسیر را تحت کنترل نظامی خود قرار دهد، می‌تواند یک شکست استراتژیک باشد.

بنا بر این گزارش، با وجود همکاری‌های نظامی ایران و روسیه در مسائل مهمی مانند اوکراین، اما اختلاف علنی آن‌ها بر سر راه‌اندازی مسیر ترانزیتی به نخجوان، سیگنال‌های مثبتی به غرب ارسال می‌کند.

به‌طور خلاصه می‌توان گفت با به‌کارگیری تدابیر مناسب دیپلماتیک و مذاکرات مؤثر می‌توان بدون درگیری نظامی به راه‌اندازی مسیر ترانزیتی به نخجوان دست یافت.

رقیب، نه شریک

در همین حال، شیرین هانتر، متخصص مسائل سیاسی ایران، خاورمیانه و اسلام سیاسی و عضو شورای روابط خارجی آمریکا در گفتگو با تابناک گفته تغییر شرایط در قفقاز جنوبی نیازمند ارزیابی مجدد ایران در نحوه بازیگری در این منطقه است تا منافع ملی آن قربانی بازی جدید نشود.

هانتر در واکنش به اعلام حمایت اخیر روسیه از احداث کریدور زنگزور گفته، «از اقدام پوتین تعجب نمی کنم. او به دنبال منافع روسیه است، به ویژه از هرگونه کاهش و از بین رفتن نفوذ مسکو جلوگیری می‌کند. من حداقل سی سال است که می گویم روابط ایران و روسیه به نفع مسکو منحرف شده است. این روابطی نابرابر است. من همچنین هشدار داده ام که مسکو ایران را به عنوان یک رقیب و نه یک شریک می بیند. تصمیم مسکو در خصوص زنگزور آخرین مدرکی است بر رویکرد بازی روسیه با کارت ایران».

به باور هانتر، «با توجه به انزوای بین المللی ایران و روابط دشوار آن با غرب، مسکو معتقد است که ایران گزینه دیگری ندارد و در نهایت باید واقعیت های جدید ژئوپلیتیکی را بپذیرد. مسکو مطمئن است که می‌تواند ایران را مجبور به پذیرش این تغییرات کند. فرق قانع کردن و اجبار در زمانی که طرفین به اندازه ایران و روسیه نابرابر هستند زیاد نیست». 

او هشدار داده: «زمانی که ارمنستان و جمهوری آذربایجان به اضافه روسیه و البته ترکیه با تغییرات موثر در مرزهای منطقه موافقت کردند، تهران نمی تواند کار زیادی انجام دهد. برای جلوگیری از تحقق این کریدور، باید اقدامات نظامی انجام داد که بسیار پرهزینه خواهد بود. حتی اگر رئیس جمهور ایران از سیاست روسیه انتقاد می کرد، تأثیری نداشت. ایران در برابر روسیه و در واقع همه همسایگانش در موقعیت چانه زنی ضعیفی قرار دارد».