معضل رفاقت و رقابت ایران و روسیه؛ چرا پیمان مشارکت استراتژیک در کازان امضا نشد؟

به گزارش اکوایران، ایران و روسیه در حال برنامه ریزی برای امضای یک پیمان مشارکت استراتژیک هستند. در حالی که در ابتدا تصور می‌شد این سند در هفته جاری در حاشیه اجلاس بریکس در کازان روسیه به امضا برسد، رسانه‌های روسی در 18 اکتبر تایید کردند که این سند طی سفر جداگانه‌ای توسط مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران، در مسکو امضا خواهد شد.

کاظم جلالی، سفیر ایران در روسیه، اواخر هفته گذشته گفت که برای تأکید بر اهمیت این رویداد، بهتر است سفر جداگانه‌ای انجام شود. مسکو تاریخی را برای این دیدار مشخص نکرد، اما رسانه‌های روسی گزارش دادند که این دیدار در سال جاری انجام خواهد شد.

به نوشته المانیتور، این توافقنامه مشارکت استراتژیک جایگزین نسخه قبلی خواهد شد که در اوایل دهه 2000 امضا شد و از آن زمان تمدید شده است. توافق‌نامه قبلی همکاری در زمینه انرژی هسته‌ای، صنعت، علم، فناوری، کشاورزی، بهداشت عمومی، زمینه‌های مختلف اقتصادی، حمل و نقل انرژی و سیاست را پوشش می‌داد.

تقویت پیوندها

انتظار می‌رود نسخه جدید این توافقنامه روابط دوجانبه تهران و مسکو را گسترش دهد، روابطی که از زمان حمله روسیه به اوکراین در سال 2022 به طور قابل توجهی گسترش یافته است. این زمانی بود که مسکو به طور جدی چرخش ژئوپلیتیکی و اقتصادی خود به سمت خاورمیانه و آسیا را آغاز کرد. این شامل تمرکز بر زمینه‌های نظامی و امنیتی خواهد بود و احتمالاً بیشتر از نسخه قدیمی ضد غربی خواهد بود.

این چرخش در سیاست خارجی روسیه به عنوان یک انگیزش بزرگ برای روابط سنتی محتاطانه و اغلب غیرقابل اعتماد ایران و روسیه عمل کرد. به‌عنوان نمونه‌ای اخیر از گسترش روابط آن‌ها، در ماه سپتامبر آمریکا و اروپا مدعی شدند که ایران موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد (مدل فتح-360) را در اختیار روسیه قرار داده است که منجر به تحریم‌های بیشتر از سوی ایالات متحده و متحدان اروپایی آن شده است. در نمونه‌ای دیگر، جمهوری اسلامی به روسیه کمک کرد تا روابطش با حوثی‌ها را عمیق‌تر کند. بر اساس گزارش اختصاصی رویترز، این گروه نظامی شیعه یمن که با «محور مقاومت» ایران همسو است، ظاهراً در حال مذاکره برای دریافت تسلیحات پیشرفته از روسیه است، اقدامی که می‌تواند روابط مسکو با عربستان سعودی و ... را خراب کند.

بنابراین توافق جدید به عنوان نقطه اوج تقویت روابط روسیه و ایران تلقی می‌شود. اگرچه جزئیات مشخصی فاش نشده، اما تحلیل اظهارات مقامات و رسانه‌های روسیه و ایران نشان می‌دهد که این سند مظهر مخالفت مشترک آن‌ها با نظم جهانی تحت رهبری غرب و حمایت از یک سیستم چند قطبی از طریق پیشبرد بریکس، سازمان همکاری شانگهای و سایر ابتکارات چندجانبه اوراسیا محور خواهد بود. دو کشور همچنین تلاش خواهند کرد تا خود را به عنوان «دولت‌های تمدن» معرفی کنند که حق دفاع از خود، ایجاد حوزه‌های نفوذ در همسایگی‌های خود و مقابله با نفوذ ایالات متحده را دارند.

فراتر از این چارچوب کلی، این دو به عنوان کشورهایی که به شدت تحت تحریم هستند، علاقه‌مند به دستیابی به اهداف عملگرایانه‌تر با مشارکت استراتژیک خود هستند. یکی، معرفی یک سیستم پرداخت جدید است که سرمایه گذاری و تجارت از طریق ارزهای ملی را تسهیل می‌کند. با توجه به این واقعیت که در سال 2023 تجارت دوجانبه از 4.9 میلیارد دلار سال 2022 به 4 میلیارد دلار کاهش یافت(کاهش حدود 17 درصد)، سیستم‌های پرداخت فعلی یک مسئله مشکل ساز هستند. در سال 2022 که در جریان سفر پوتین به تهران، مسکو متعهد شد 40 میلیارد دلار در صنایع گاز و نفت این کشور خاورمیانه سرمایه گذاری کند، تعهدی که تا کنون اجرایی نشده است.

همکاری ایران و روسیه در زمینه اتصال ترانس اوراسیا به احتمال زیاد یکی دیگر از حوزه‌های تحت پوشش این قرارداد مشارکت خواهد بود. کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال - جنوب (INSTC) که از قلب روسیه تا بنادر دریایی جنوبی ایران و سپس به هند امتداد می‌یابد، در دو سال گذشته گسترش زیادی را تجربه کرده است و به عنوان یک راه نجات واقعی برای صنعت نظامی روسیه و برخی دیگر از بخش‌های اقتصاد آن عمل کرده است. انتظار می‌رود این توافق همکاری در زمینه رسانه، آموزش، فضا و فرهنگ را پوشش دهد.

بی‌اعتمادی باقی است

با این حال، روابط روسیه و ایران بدون پیچیدگی نخواهد بود و بعید است که مشارکت استراتژیک جدید، به این زودی‌ها این پویایی را تغییر دهد. در واقع، بی اعتمادی عمیق است. سیاستمداران ایرانی درک می‌کنند که روسیه به عنوان بخشی از یک استراتژی گسترده‌تر برای تحت فشار قرار دادن غرب، روابط خود با تهران را تبدیل به سلاح می‌کند، به ویژه در زمینه اوکراین، که کانون اصلی رقابت ژئوپلیتیکی مسکو با ایالات متحده است. ایران از نظر روسیه ابزاری برای پیشبرد این دستور کار است و روسیه اکنون از انتقاد از جاه‌طلبی‌های هسته‌ای ایران اجتناب می‌کند – که نشان‌دهنده تغییر قابل توجهی در موضع قبلی مسکو در این مورد است.

روسیه نیز دلایلی برای عدم اعتماد به شریک جنوبی خود دارد. بنا بر گزارش‌ها، دولت جدید ایران به دنبال یک سیاست خارجی متنوع‌تر است، که شامل تعامل مجدد با غرب و به طور بالقوه جستجوی تفاهم جدید با ایالات متحده بر سر توافق هسته‌ای است. این می‌تواند منجر به لغو برخی از تحریم‌هایی شود که اقتصاد ایران را محدود کرده است. روسیه نگران است که بهبود روابط بین ایران و غرب می‌تواند اتکای تهران به روابطش با مسکو را کاهش دهد.

تنش در قلمرو نظامی نیز ادامه دارد. علیرغم وعده‌ها، ایران هنوز جنگنده‌های سوخو ۳۵ را از روسیه دریافت نکرده است و تردید مسکو ممکن است به تمایل این کشور برای حفظ روابط خوب با عربستان سعودی و امارات مرتبط باشد. مسکو در مورد این تاخیر سکوت کرده است. علاوه بر این، روسیه گهگاه در کنار رقبای منطقه‌ای ایران قرار گرفته است، که در حمایت این کشور از موضع ابوظبی در مورد جزایر مورد مناقشه در خلیج فارس دیده شد. بنابراین، همسویی روسیه با ایران مطلق نیست.

سوء ظن آذربایجان

در مورد موضوع مسیرهای ارتباطی نیز اختلافاتی وجود دارد. ایران در هر دو زمینه سیاسی و اقتصادی از روابط نزدیک با ارمنستان برخوردار است. جمهوری اسلامی همچنین نسبت به نیات آذربایجان در مورد کریدور زنگزور محتاط است. اگرچه ایروان و باکو اخیراً اعلام کردند که این موضوع از مذاکرات صلح حذف شده است، مقامات روسی اخیراً بار دیگر این موضوع مناقشه برانگیز را با این استدلال که ارمنستان باید کریدور زنگزور را باز کند، مطرح کردند.

طرف ایرانی پس از انتشار این موضع گیری، سفیر روسیه را به نشانه اعتراض احضار کرد و پاسخ داد که هیچ گونه تغییر ارضی در مرز شمالی خود را تحمل نخواهد کرد. زمان اظهارات مسکو جالب توجه بود، زیرا پس از سفر 19 اوت پوتین به آذربایجان انجام شد که در آن موضوع کریدور زنگزور مورد بحث قرار گرفت.

عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، روز 5 سپتامبر گفت: «هر گونه تهدید از شمال، جنوب، شرق یا غرب علیه تمامیت ارضی همسایگان ما یا بازنگری مرزها کاملا غیرقابل قبول و خط قرمز برای ایران است». این امر ترس ایران را از ایجاد یک کریدور ترک در شمال خود که اکنون مستقیماً توسط روسیه حمایت می‌شود، برجسته کرد.

با وجود این تنش‌ها و سوء ظن‌های متقابل، روابط روسیه و ایران احتمالاً به گسترش ادامه خواهد داد. هر دو کشور نسبت به غرب بی اعتمادی مشترک دارند، اما روابط آن‌ها به طور فزاینده‌ای معاملاتی‌تر شده است، که فضای بسیار کمی برای اتحاد واقعی باقی می‌گذارد. در واقع، بعید است که توافق جدید حاوی بندهای قطعی در مورد تشکیل یک اتحاد دوجانبه باشد.

اما روسیه و ایران ممکن است در نهایت نیازی به اتحاد تمام عیاری نداشته باشند که احتمالاً توانایی آن‌ها را برای مانور در عرصه بین المللی محدود می‌کند. در عوض، توافقنامه‌ای که به زودی امضا خواهد شد، باید به عنوان چارچوبی گسترده‌تر برای تقویت روابطی در نظر گرفته شود، که در آن رقابت به عنوان شاخصه مهم باقی خواهد ماند.