سایه سنگین بی‌اعتمادی تاریخی بر سر توافق استراتژیک؛ مسکو تا کجا از ایران محافظت می‌کند؟

به گزارش اکوایران، روز جمعه، طی مراسمی در کاخ کرملین، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران و ولادیمیر پوتین، همتای روس خود، توافقنامه همکاری راهبردی 20 ساله بین دو کشور را امضا کردند.

نقطه عطف «نگاه به شرق»

به نوشته المانیتور، پزشکیان در نشست خبری مشترک با پوتین پس از امضای توافق اظهار امیدواری کرد: «این سند مطابق با منافع دو ملت تنظیم شده و می‌تواند افق روشنی را در مسیر همکاری‌های دوجانبه ترسیم کند. ما شاهد فصل جدیدی در همکاری استراتژیک خواهیم بود». پوتین هم ابراز اطمینان کرد که توافق جدید به تقویت همکاری‌های آینده کمک خواهد کرد.

حامیان این توافق همکاری، آن را نقطه عطفی در سیاست «نگاه به شرق» می‌دانند که با هدف خنثی کردن تحریم‌های بین المللی دنبال می‌شود که اقتصاد ایران را در معرض آسیب‌های بزرگی قرار داده است.

رئیس جمهور ایران پیشتر در دیدار با میخائیل میشوستین، نخست‌وزیر روسیه، گفت: «این زمینه‌های همکاری می‌تواند تحریم‌های آمریکا و غرب و خواسته‌های بیش از حد آن‌ها را خنثی کند».

امضای این توافق، تنها سه روز پیش از مراسم تحلیف دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب ایالات متحده، انجام شد. بازگشت ترامپ به قدرت پیش از این نگرانی‌هایی را در ایران در مورد برنامه‌های بالقوه‌اش برای اعمال مجدد کمپین «فشار حداکثری» برانگیخته است؛ سیاستی که درآمد نفتی ایران را در تنگنای بزرگی قرار می‌دهد.

همکاری نظامی

روابط نظامی ایران و روسیه در پی جنگ اوکراین به بالاترین حد خود رسیده است. دولت‌های غربی تهران را متهم می‌کنند که ارتش روسیه را با پهپادها و موشک‌های مورد استفاده در کمپین‌های مرگبار در مناقشه اوکراین تغذیه می‌کند. مقامات ایرانی این اتهام را رد کرده و متذکر شده‌اند که چنین همکاری‌هایی به پیش از جنگ باز می‌گردد.

پزشکیان در این کنفرانس خبری با تکرار موضع رسمی ایران مبنی بر این‌که حمله روسیه به اوکراین ناشی از سیاست‌های توسعه ناتو به سمت شرق بوده، گفت: «ما قویاً معتقدیم که کشورهای غربی باید به نگرانی‌های امنیتی سایر کشورها احترام بگذارند».

بر اساس نسخه فارسی کامل 47 صفحه‌ای منتشر شده توسط وب سایت رسمی دولت ایران، انتظار می‌رود همکاری نظامی تهران-مسکو همان‌طور که در بخش کلیدی قرارداد مشارکت مشخص شده، تعمیق بیشتری یابد.

بر این اساس، همکاری نظامی بین طرف‌های متعاهد، شامل تبادل هیئت‌ها و کارشناسان، بازدید متقابل از بنادر توسط کشتی‌ها و کشتی‌ها، آموزش پرسنل نظامی، تبادل دانشجویان و اساتید، شرکت در نمایشگاه‌های دفاعی بین‌المللی به میزبانی طرف‌ها، عملیات مشترک نجات دریایی، و مبارزه با دزدی دریایی و سرقت مسلحانه در دریا است. این سند هم‌چنین فضایی را برای مانورهای نظامی مشترک در داخل سرزمین‌های نه تنها روسیه و ایران، بلکه فراتر از آن نیز فراهم می‌کند و به دو طرف اجازه می‌دهد تا برای رسیدگی به «تهدیدات امنیتی» منطقه‌ای با یکدیگر همکاری کنند.

طرفداران ایرانی توافق از آن به عنوان سندی از مشارکت واقعی دفاع کرده که از ایران در برابر حملات نظامی خارجی توسط دشمنان قسم خورده اش، اسرائیل و ایالات متحده محافظت می کنند. با این حال، متن منتشر شده چنین شرطی را ارائه نمی‌دهد و تعهدات احتمالی زمان جنگ را فقط در سطوح دیپلماتیک حفظ می کند. بر اساس این معاهده، «اگر هر یک از طرفین متعاهد مورد تجاوز قرار گیرد، طرف دیگر از ارائه هرگونه کمک نظامی یا کمک‌های دیگر به متجاوز که تجاوز را تداوم می‌بخشد خودداری می‌کند و به حل و فصل اختلافات بر اساس منشور ملل متحد، قواعد قابل اجرا حقوق بین الملل و سایر موارد کمک می‌کند». 

غیر قابل اعتماد در «برهه‌های بحرانی»

از زمانی که موجی از تحریم‌های غرب مرتبط با اوکراین علیه مسکو اعمال شد، ایران و روسیه تجارت را تقویت کرده‌اند. با این همه و به رغم ین رشد قابل توجه، بر اساس آمار رسمی منتشر شده توسط رسانه‌های دولتی روسیه، در سال 2023، گردش مالی سالانه تجاری با ایران در حدود 4 میلیارد دلار بوده که بسیار کم‌تر از تجارت 57 میلیارد دلاری روسیه با ترکیه است.

چالش.های پرداخت نیز مانع از صادرات روسیه به ایران شده و سرمایه‌گذاری وعده داده شده، از جمله تامین مالی روسیه برای سرمایه‌گذاری‌های اکتشاف گاز در ایران، پیشرفت کمی داشته است. علاوه بر این، توافق  بر سر کاهش مبادله بر اساس دلار در تجارت دوجانبه هنوز پیشرفت قابل توجهی نداشته است.

در طول سال‌هایی که به تهیه پیش‌نویس این توافق گذشت، جزئیات آن از افکار عمومی ایران پنهان ماند و سوالات کلیدی در مورد حاکمیت تهران تحت این قرارداد ایجاد کرد. منتفدان ایرانی همچنان بر عدم توفیق چشمگیر برای ایجاد ائتلاف‌هایی برای مقابله با غرب تأکید می‌کنند و استدلال می‌کنند که ممکن است استقلال کشور به واسطه هم‌سویی بیش از حد با روسیه، که به طور تاریخی ثابت کرده شریکی «غیرقابل اعتماد» است، به خطر می‌افتد.

همچنین بحث‌هایی در میان منتقدان مطرح شده که روسیه می‌تواند از تهران به‌عنوان ابزار چانه‌زنی در تعاملات جهانی خود، به‌ویژه با دولت آینده ترامپ، استفاده کند.