زلزله جنگ غزه در قفقاز؛ تل‌آویو علی‌اف را از اردوغان جدا می‌کند؟

به گزارش اکوایران، درخواست‌ها از دولت اسلام‌گرای ترکیه برای اتخاذ تدابیر شدیدتر علیه اسرائیل در بحبوحه کشتاری که هر روز در نوار غزه رخ می‌دهد، در حال افزایش است. یکی از خواسته‌ها به‌ویژه برجسته است: توقف صادرات نفت آذربایجان به اسرائیل از طریق خط لوله‌ای از باکو و گرجستان، به پایانه‌های بارگیری در جیهان در سواحل ترکیه می‌رود.

به نوشته المانیتور، در چند ماه گذشته، معترضان ضداسرائیل که تحت عنوان «خیمه مقاومت» و «هزار جوان برای فلسطین» سازماندهی شده‌اند، خشم خود را علیه آذربایجان به دلیل «سوخت‌رسانی» به ماشین جنگی اسرائیل، ابراز کرده‌اند و اخیراً درب دفتر مرکزی شرکت نفت دولتی آذربایجان، سوکار، در استانبول را شکسته‌اند و بر روی پنجره‌های آن رنگ قرمز پاشیده‌اند.

معضلی برای اردوغان

اقدامات آن‌ها یک معضل رو به رشد برای دولت رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه ایجاد می‌کند، چرا که روابط استراتژیک آنکارا با یک متحد کلیدی ترک را در مقابل پیامدهای داخلی ناشی از صادرات انرژی به اسرائیل قرار می‌دهد. موضع آنکارا تاکنون این بوده است که خود را به نشنیدن بزند و به مسیرش ادامه دهد. حدود 13 معترض در 31 مه دستگیر شدند که خشم بیشتری را از حزب حاکم عدالت و توسعه (AKP) اردوغان برانگیخت.

حزب عدالت و توسعه برای اولین بار از زمان به قدرت رسیدن در سال 2002، در انتخابات سراسری شهرداری‌ها از حزب اصلی اپوزیسیون، حزب جمهوری خواه خلق (CHP) عقب افتاد. ناکامی دولت در واکنش قاطعانه به حمله اسرائیل در روزهای اولیه درگیری غزه، یکی از دلایل اصلی نارضایت پایگاه حامیان حزب عدالت و توسعه بود، احساسی که به طور گسترده در میان فلسطینی‌ها نیز مشترک است.

در تلاشی برای جلوگیری از فرار بیشتر طرفداران عدالت و توسعه به یک حزب کوچک اسلامگرا، رفاه جدید، که می‌خواهد همه روابط با اسرائیل قطع شود و آرای خود را در انتخابات تقریباً سه برابر کرده است، دولت ترکیه در ماه آوریل فروش 54 کالا را به اسرائیل محدود کرد. در ماه مه، روابط تجاری را به کلی قطع کرد. اما جریان نفت آذربایجان و قزاقستان بدون وقفه ادامه یافته است و بر اساس اکثر برآوردها تا 40 درصد از نیازهای اسرائیل را تامین می‌کند.

آیا ترکیه می‌تواند صادرات نفت را متوقف کند؟

 در تئوری می‌تواند، اما با قیمتی بسیار گزاف. نامیک تان، قانونگذار حزب جمهوری خواه خلق و سفیر سابق ترکیه در واشنگتن و تل آویو است. او به المانیتور گفت: «این امر نه از نظر سیاسی و نه از لحاظ قراردادی امکان پذیر نیست.»

مهمت اوگوتوچو، دیپلمات سابق ترکیه و رئیس باشگاه انرژی بسفر مستقر در لندن، با این موضوع موافق است. او گفت: «تعطیلی خط لوله جیهان-باکو-تفلیس نه تنها به منافع تجاری ما آسیب می‌رساند، بلکه روابط با آذربایجان را مخدوش می‌کند. شانس آن یک میلیون در یک هم نیست.»

ماده 5 موافقتنامه دولت میزبان که در 17 اکتبر 2000 بین دولت آذربایجان، سوکار و هفت شرکت نفتی از جمله بریتیش پترولیوم و شرکت دولتی نفت ترکیه TPAO امضا شد، هر یک از طرفین قرارداد را از «ممانعت از آزادی ترانزیت نفت به داخل و یا خارج از سرزمین‌هایی که خط لوله از آن عبور می‌کند» را منع می‌کند، با جزئیات کاملی از توبیخاتی که طرف‌های قرارداد با آن مواجه می‌شوند.

بنابراین، اگر ترکیه این توافق را نقض کند، آذربایجان می‌تواند از ترکیه در دادگاه بین‌المللی داوری شکایت کند، کاری که عراق به خاطر اجازه ترکیه به کردهای عراقی برای فروش نفت خود از طریق خط لوله‌ای که به جیهان می‌رود و بخش عمده‌ای از آن نیز به اسرائیل فروخته می‌شود، انجام داد. این جریان تا مارس 2023 ادامه داشت، زمانی که آنکارا پس از جریمه 1.5 میلیارد دلاری خود توسط اتاق بازرگانی بین‌المللی مستقر در پاریس در حمایت از بغداد، این خط لوله را مهر و موم کرد. چنین محدودیت‌های قانونی به راحتی توسط رفاه جدید نادیده گرفته می‌شود. این حزب همچنین خواهان بسته شدن تاسیسات نظامی کوریچیک در جنوب شرقی ترکیه است که در سال 2012 برای استفاده ناتو به عنوان پایگاه راداری هشدار اولیه در برابر حملات موشکی بالستیک ایجاد شده بود. بسیاری معتقدند که هدف این پایگاه محافظت از اسرائیل در برابر ایران است.

بی‌تفاوتی آذربایجانی‌ها

در آذربایجان، کشوری با اکثریت مسلمان، البته اکثرا شیعه، چنین فراخوان‌هایی شنیده نمی‌شود. چندین دهه قوانین شوروی این کشور را در مسیری شدیداً سکولار قرار داده و هر گونه تمایلات طرفدار فلسطین، خصوصی نگه داشته می‌شود. زائور شیریف، تحلیلگر قفقاز مستقر در باکو، گفت: «تاکنون هیچ سند عمومی مبنی بر وقوع هرگونه اعتراض در مورد غزه در اماکن عمومی آذربایجان پیدا نکرده‌ام.»

شیریف ادامه داد: «به عنوان مثال، به حمله روسیه به اوکراین اعتراضاتی وجود داشت، و تجمعات عمومی که در آن مردم پول جمع می کردند تا به اوکراین ارسال کنند. همه این‌ها در زمانی اتفاق افتاد که احتمالاً باکو ترجیح می‌داد روابط خود با روسیه را تیره نکند. دلیل احتمالی سکوت در مورد غزه، سمپاتی شدید باکو با اسرائیل است. دولت آذربایجان هرگز آشکارا اقدامات اسرائیل را محکوم نکرده است.

این خیلی تعجب‌آور نیست. اسرائیل از طریق تزریق سخاوتمندانه تسلیحات، نقشی محوری در کنار ترکیه در کمک به آذربایجان در سال 2020 ایفا کرد تا تمام سرزمین‌هایی را که در درگیری‌های خونین اوایل دهه 1990 به ارمنستان از دست داده بود، پس بگیرد. به طور گسترده اعتقاد بر این است که مستشاران نظامی اسرائیل در آذربایجان مستقر هستند و اتهامات ایران مبنی بر اینکه باکو به اسرائیل اجازه جاسوسی از خاک آن را می‌دهد ممکن است درست باشد.

گالیا لیندن‌شتراوس، محقق ارشد موسسه مطالعات امنیت ملی اسرائیل گفت: «اسرائیل و آذربایجان یک رابطه استراتژیک دارند که مبتنی بر این واقعیت است که هر دو طرف به یکدیگر ثابت کرده‌اند که شریک بسیار قابل اعتمادی هستند - آذربایجان در تأمین نفت به اسرائیل و اسرائیل در تأمین تسلیحات به آذربایجان». . لیندن اشتراوس خاطرنشان کرد که برخلاف گفته معترضان، نفت عمدتاً برای سوخت خودروهای شخصی استفاده می‌شود، نه هواپیماهای نظامی که غزه را مورد حمله قرار می‌دهند.

لیندن اشتراوس به المانیتور گفت که هر دو [تل‌آویو و باکو] ایران را یک تهدید می‌بینند و «این امر آنها را به هم نزدیکتر می‌کند». روابط آذربایجان با اسرائیل از برخی جهات شبیه روابطی است که بین ترکیه و اسرائیل در اواسط دهه 1990 وجود داشت، زمانی که ارتش ترکیه هنوز بر کشور حاکم بود. این نزدیکی به الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان کمک کرد تا بهبود روابط ترکیه و اسرائیل را تسهیل کند که در پی حملات اسرائیل به غزه در سال 2019 به شدت بدتر شده بود.

روابط خاص آذربایجان و ترکیه

با این حال هیچ یک از این روابط به دوستی بین ترکیه و آذربایجان نمی‌رسد. «دو دولت، یک ملت» گزاره‌ای است که طرفین دوست دارند پیوندهای خود را با آن توصیف کنند که زیربنای آن خویشاوندی و تاریخ قومی است. داماد کوچکتر اردوغان، سلجوک بایراکتار، که همراه با برادر بزرگترش هالوک، هواپیماهای بدون سرنشین بایراکتار را تولید می‌کند، یکی از بزرگترین تشویق کنندگان علی اف است. وی در سال 2021 به دلیل سهم شرکت بایکار در پیروزی آذربایجان بر ارمنستان از علی‌اف نشان افتخار دریافت کرد.

سوکار بزرگترین سرمایه گذار خارجی مستقیم در اقتصاد ترکیه است و خطوط لوله نفت و گاز طبیعی که از آذربایجان عبور می کند به تبدیل ترکیه به یک کریدور انرژی بزرگ بین اوراسیا و اروپا کمک کرد. هفته گذشته، سوکار و شرکت دولتی خطوط لوله ترکیه، بوتاس، چهار قرارداد جدید برای انتقال گاز آذربایجان و ترکمنستان از طریق ترکیه امضا کردند.

نفوذ جمهوری آذربایجان بر آنکارا به حدی است که حتی پس از آن که ارمنستان در سال گذشته رسماً از تمامی ادعاهای ارضی خود بر قره باغ کوهستانی چشم پوشی کرد، باکو با موفقیت توانست جلوی نزدیکی ترکیه با ارمنستان را بگیرد. ترکیه نه مرز زمینی خود را با ارمنستان بازگشایی کرده و نه روابط دیپلماتیک با ایروان برقرار کرده است. به گفته بنیامین پوغوسیان، تحلیلگر سیاسی ساکن ایروان، آنکارا تنها در صورت موافقت آذربایجان این کار را انجام خواهد داد.

علاوه بر این، تحقیقات مستند فراوان توسط پروژه گزارش‌دهی جرایم سازمان‌یافته و فساد نشان می‌دهد که اردوغان و نزدیکان تجاری او تا چه حد شخصاً از روابط نزدیک با آذربایجان سود برده‌اند.

همه این‌ها باعث می‌شود که در حال حاضر حتی انتقاد آنکارا از باکو به خاطر اتحادش با اسرائیل، دشوار و حتی غیرممکن باشد. به گفته عبدالرحمن کرت، قانونگذار سابق حزب عدالت و توسعه، احساسات ضد آذربایجانی در میان پایگاه حامیان مومن اردوغان در حال رشد است. کورت به المانیتور گفت: «در میان مؤمنان واقعی یک ضدیت [با آذربایجان] وجود دارد، اگرچه کسانی که تقوای خود را با ناسیونالیسم ترک مخلوط می‌کنند، ممکن است در برابر چنین احساساتی مقاومت کنند.»

با توجه به این تحول، سوکار بیانیه‌ای صادر کرد و ادعاهایی مبنی بر فروش مستقیم نفت به اسرائیل را رد کرد و گفت که هیچ کنترلی بر مقصد پایانی نفت ندارد، زیرا تجارت توسط شرکت‌های خصوصی اداره می‌شود. سوکار خاطرنشان کرد که چهار حمله متوالی به تأسیسات این شرکت در استانبول و بورسا «تحریک‌آمیز» بوده و تهدیدی برای کارکنانش بوده است و یادآوری می‌کند که بیش از 18 میلیارد دلار در ترکیه سرمایه‌گذاری کرده و هزاران شغل ایجاد کرده است.

خبرگزاری دولتی آذربایجان مدعی شد که ایران در تلاش برای خدشه دار کردن وجهه آذربایجان در ترکیه، به این اعتراضات دامن زده است. هابر گلوبال، یک شبکه خبری خصوصی که توسط سوکار تامین مالی می‌شود، اظهار داشت که هدف از این حملات تخریب روابط بین اردوغان و علی اف بوده است.

در هر صورت، هرچه درگیری در غزه طولانی‌تر شود، اردوغان با فشار داخلی بیشتری بر سر نقش ترکیه در کمک به تامین نفت اسرائیل مواجه خواهد شد. کورت پیش‌بینی کرد: «تاریخ همه را به خاطر نسل‌کشی [غزه] تا ابد قضاوت خواهد کرد. در همین حال، من شرمسار هستم که باید با درماندگی شاهد این وحشیگری باشم.»