از جزایر سه‌گانه تا کریدور مرموز؛ پشت پای جدید مسکو به تهران/ کودتای ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی؟

به گزارش اکوایران، حمایت آشکار روسیه از کریدور بحث‌برانگیزی که آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند، خشم تهران را برانگیخته است.

به نوشته امواج مدیا، کریدور پیشنهادی زنگزور از مدت‌ها پیش با مخالفت ایران روبرو بوده زیرا این مسیر ارتباط زمینی ایران با ارمنستان را قطع خواهد کرد. درگیری بین مسکو و تهران، علی‌رغم همکاری نظامی بی‌سابقه بین دو طرف، نقاط اختلاف دو کشور را برجسته ساخته است. اگرچه جمهوری اسلامی روابط قوی با کرملین را ترجیح می‌دهد، اما در صورت پیشرفت قابل‌توجه در تعامل بین دولت اصلاح‌طلب جدید ایران و غرب، تنش‌ها می‌تواند تشدید شود.

غیرقابل‌قبول

مدیرکل اداره اوراسیای وزارت امور خارجه ایران در تاریخ ۲ سپتامبر سفیر روسیه را احضار کرد تا مخالفت ایران با هرگونه تغییری در چشم‌انداز ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی را ابراز کند. مجتبی دمیرچی‌لو گفت ایران با تغییر مرزهای بین‌المللی رسمی مخالف است. او همچنین تأکید کرد که احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی برای «صلح پایدار و همکاری منطقه‌ای» در منطقه کلیدی است.

به نظر می‌رسد با اشاره به افزایش تنش‌ها با روسیه، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران در تاریخ ۲ سپتامبر تأکید کرد: «صلح، امنیت و ثبات منطقه‌ای صرفاً یک اولویت نیست، بلکه ستون امنیت ملی ماست. هرگونه تهدید به تمامیت ارضی همسایگان ما یا بازطراحی مرزها کاملاً غیرقابل‌قبول و خط‌قرمزی برای ایران است».

این واکنش‌ها پس از آن صورت گرفت که سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در مصاحبه ۱۹ آگوست خود، ایروان را به «خرابکاری» در توافق میانجی‌گری مسکو برای بازکردن مسیرهای حمل‌ونقل بین آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان از طریق استان سیونیک جنوبی ارمنستان متهم کرد.

سخنان لاوروف در حالی مطرح شد که ولادیمیر پوتین برای بحث در مورد تجارت به دیدار الهام علی‌اف، همتای آذربایجانی خود در باکو رفت و پیشنهاد میانجیگری برای توافق صلح بین آذربایجان و ارمنستان را داد. به گفته یکی از نمایندگان مجلس ارمنستان، کریدور زنگزور نیز در دستور کار قرار داشت. دیدار پوتین از باکو در بحبوحه روابط رو به وخامت مسکو-ایروان صورت گرفت که ارمنستان را به سمت اروپا و به ویژه فرانسه کشانده است.

اتحاد جریان‌های سیاسی علیه مسکو

ده روز بعد، در ۲۹ آگوست، روسیه گفت که از نگرانی‌های ایران در مورد ساخت کریدور آگاه است. با این حال، این امر مانع از آن نشد که دولت جدید مسعود پزشکیان سفیر روسیه را به تهران احضار نکند. اقدامات لاوروف و پوتین با سردی رسانه‌های ایرانی، از جمله رسانه‌های تندرو که معمولاً از روابط قوی‌تر با روسیه حمایت می‌کنند، مواجه شده است.

روزنامه اصلاح‌طلب آرمان امروز در ۳۱ آگوست گفت که روسیه در حال «رویاندن» طرحی برای «مرزهای ایران» است و هشدار داد که تغییر آشکار موضع مسکو در مورد کریدور زنگزور «تهدیدی جدی» است. این روزنامه در مطلب دیگری اقدامات مسکو را «کودتای ژئوپلیتیک روسیه علیه ایران» خواند.

تارنمای اصلاح‌طلب انتخاب نیز پرسید که آیا روسیه «چراغ سبز برای خفگی ژئوپلیتیک ایران داده است»؟

خبرگزاری تندروی تسنیم در مقاله‌ای انتقادی توصیه کرد که روسیه این کریدور «فریبنده» را دنبال نکند. این رسانه اصول‌گرا همچنین گفت که وزارت خارجه روسیه «از توهم رنج می‌برد»، زیرا باور دارد مسکو می‌تواند «مشکلات خود با ارمنستان» را از طریق پروژه ترانزیتی حل کند.

علی بیگدلی، تحلیلگر سیاسی در اول سپتامبر به سایت خبری معتدل فرارو گفت که این کریدور «هدیه پوتین به ترکیه و آذربایجان» بود و شکایت کرد که «روسیه بار دیگر منافع خود را بر منافع ایران ترجیح داد». وب‌سایت خبری جماران نیز همین نظر را تکرار کرد.

البته سایت خبری محافظه‌کار موج به دولت پزشکیان توصیه کرد که «تمام امیدهای خود را به مذاکره با اروپا» برای حذف تحریم‌ها گره نزند. این رسانه افزود که دولت جدید ایران باید به قفقاز توجه کرده و از منافع کشور در این منطقه محافظت کند.

ایرانی‌ها در رسانه‌های اجتماعی انتقادات شدیدی از موضع روسیه در مورد کریدور زنگزور ابراز کردند. حسین دهباشی، مورخ و تهیه‌کننده مستند روسیه را متهم کرد که به طور مداوم «بی‌وفایی» نشان می‌دهد و به ایران «خنجر» می‌زند. او همچنین عرضه ادعایی پهپادها به روسیه در بحبوحه حمله به اوکراین را زیر سؤال برد.

علی مطهری، نماینده سابق مجلس هشدار داد که دولت جدید ایران باید «به ظهور مسیری که از سیونیک عبور می‌کند، حساس باشد» و هشدار داد که این کریدور ارتباط ایران با ارمنستان و در نتیجه، با اروپا را قطع می‌کند. مطهری تأکید کرد: «روسیه هرگز به منافع ایران فکر نکرده، به ویژه امروز که درگیر موضوع اوکراین است».

ماحصل سیاست «نگاه به شرق»

در دوره ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی، ایران به روسیه نزدیک‌تر شد. طی سال‌های اخیر، تهران در راستای سیاست «نگاه به شرق»، به مشارکت اقتصادی نوظهور با چین و روسیه روی آورده است. همکاری دفاعی و امنیتی ایران با روسیه با آغاز جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۲ به طور قابل توجهی افزایش یافته است.

علی‌رغم همکاری بی‌سابقه نظامی، روسیه در برخی مسائل ژئوپلیتیک حساس، پشت ایران درنیامده که تهران را بسیار آزرده‌خاطر کرده است. در جولای ۲۰۲۳، وزارت خارجه ایران در اعتراض به بیانیه مشترک کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس (GCC) و روسیه مبنی بر رد مالکیت ایران بر جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک، سفیر روسیه را احضار کرد.

اگرچه امارات متحده عربی مدعی مالکیت این جزایر است، اما از سال ۱۹۷۱ و درست قبل از تأسیس کشور امارات، این جزایر تحت کنترل ایران بوده‌اند.

این بیانیه در سال ۲۰۲۳ که پس از نشست GCC-روسیه در مسکو صادر شد، از تلاش‌های امارات متحده عربی برای «رسیدن به راه‌حلی مسالمت‌آمیز» در مورد این جزایر حمایت کرد. پکن نیز در دسامبر ۲۰۲۲ به دلیل اقدامی مشابه، شکایت تهران را برانگیخت.

تمایل روسیه به ایران ضدغرب

مدت‌هاست ایران و روسیه برای نفوذ در قفقاز جنوبی با هم رقابت می‌کنند. این رقابت پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شدت گرفت، زیرا هر دو کشور در تلاش بودند تا نفوذ ژئوپلیتیک خود را گسترش دهند.

جنگ ۲۰۲۰ بین ارمنستان و آذربایجان که با کنترل باکو بر قره‌باغ به پایان رسید، شامل تغییر دینامیک بود. روسیه آتش‌بس برقرار کرد اما ارمنستان عملکرد آن را ناکافی دانست. ایروان که از موضع مسکو در طول درگیری ناامید شده بود، به طور فزاینده‌ای به غرب و به ویژه فرانسه برای حمایت روی آورده است. ایران و فرانسه در مورد مشکل ارمنستان به طور کم‌سابقه‌ای هم‌نظرند.

هر دو کشور با کریدور زنگزور مخالف بوده و آن را تهدیدی برای ثبات منطقه می‌دانند.

از سوی دیگر، دولت جدید پزشکیان نشان داده که تمایل به تعامل با غرب دارد. این می‌تواند شامل گفتگو در مورد نسخه اصلاح‌شده توافق هسته‌ای ایران ۲۰۱۵ باشد. منتقدان خاطرنشان کرده‌اند روسیه هیچ علاقه‌ای به احیای برجام نداشته و ترجیح می‌دهد ایران و غرب را در یک چرخه تنش نگه دارد. برخی ناظران می‌گویند که این پویایی با جنگ اوکراین و سیل تحریم‌های غربی علیه مسکو، انگیزه جدیدی یافته است.

روسیه دلایل محکمی برای نگرانی در مورد توافق بین ایران و غرب دارد؛ به ویژه اگر این توافق خواسته‌های غربی را مبنی بر محدودکردن روابط تهران با مسکو برآورده سازد.

ایران روسیه را شریکی کلیدی می‌بیند، اما اظهارات اخیر لاوروف و پوتین در مورد کریدور زنگزور و واکنش‌هایی که برانگیخته، بازتاب عدم اعتماد مداوم ایران به روسیه است.

مدت‌هاست که جریان اصلاح‌طلب نسبت به در مورد اعتماد به روسیه به عنوان شریکی بلندمدت تردید دارند. این در حالی است که تندروها طرفدار ایجاد روابط نزدیک‌تر با مسکو هستند. واکنش فراجناحی در مورد حمایت آشکار روسیه از پروژه زنگزور می‌تواند برای مسکو نگران‌کننده باشد.

علاوه بر سیگنال نگرانی در مورد گفتگوی احتمالی آینده بین ایران و غرب، موضع روسیه در مورد کریدور زنگزور احتمالاً به دلیل نگرانی مسکو از تمایل ارمنستان برای نزدیک‌شدن به اروپاست.