مارپیچ قفقاز از قره‌باغ تا زنگزور؛ نقشه خطرناک علی‌اف برای سرزمین‌های آن سوی مرز شمالی ایران

به گزارش اکوایران، جنگ دیگری از سوی آذربایجان علیه ارمنستان که ممکن است به بی‌ثباتی قابل‌توجهی در منطقه بیانجامد، در حال نزدیک‌شدن است. با این حال، این جنگ قابل پیشگیری است.

به نوشته هِرِیر بالیان برای وبگاه ریسپانسبل استیت‌کرفت، آذربایجان با حمایت ترکیه و روسیه، مدعی حق داشتن «کریدوری» فرامرزی از طریق ارمنستان جنوبی است. پس از کنفرانس تغییرات آب‌وهوایی سازمان ملل (کاپ ۲۹) در پایتخت آذربایجان، آن هم در زمانی که توجه جهانی به جاهای دیگر معطوف است، خطر حمله آذربایجان برای به دست آوردن این «کریدور» به طور قابل توجهی افزایش خواهد یافت.

ارمنستان می‌تواند با تشویق به مذاکرات جامع با آذربایجان و همچنین درگیرکردن قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی، از این پیامد خشونت‌آمیز جلوگیری کند.

قفقاز جنگ‌زده

حمله سپتامبر ۲۰۲۳ آذربایجان به جمهوری خودخوانده قره‌باغ کوهستانی و پاکسازی قومی ارامنه آنجا چشم‌انداز ژئوپلیتیکی را به طور بنیادی تغییر داد و به توافق‌نامه آتش‌بس سه‌جانبه ۹ نوامبر ۲۰۲۰ که جنگ ۴۴ روزه باکو علیه جمهوری قره‌باغ را تمام کرد، پایان داد. این توافق‌نامه بین ارمنستان، آذربایجان و روسیه امضا شده بود و بر اساس آن، آذربایجان مدعی حق داشتن «کریدوری» از طریق استان سیونیک ارمنستان جنوبی است که باکو آن را «زنگزور» می‌نامد.

با وجود توافق‌نامه سه‌جانبه که «بیانیه» خوانده شد، طرفین متعهد شدند که «آتش‌بس کامل و خاتمه تمامی خصومت‌ها در منطقه قره‌باغ» (ماده ۱) را رعایت کنند. همچنین آن‌ها توافق کردند که «نیروهای حافظ صلح روسیه در خط تماس قره‌باغ و در کریدور لاچین» که قره‌باغ را به ارمنستان متصل می‌سازند، مستقر شوند (ماده ۳).

هدف توافق‌نامه سه‌جانبه که در ماده ۱ مطرح شده، با شکست کامل آتش‌بس بر اثر حمله ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۳ آذربایجان به قره‌باغ، از بین رفت. محاصره ۹ماهه آذربایجان بر کریدور لاچین که پیش از این حمله اتفاق افتاد نیز ماده ۳ را نقض کرد. خروج زودهنگام نیروهای حافظ صلح روس از نخجوان در آوریل ۲۰۲۴ که همچنین ماده ۳ را نقض می‌کرد، میخ آخر را بر تابوت توافق‌نامه زد. با نقض عملی این سه بند اساسی، توافق‌نامه سه‌جانبه می‌تواند طبق ماده ۶۰ حقوق معاهدات کنوانسیون وین، خاتمه‌یافته تلقی شود.

نوش‌داروی ایروان برای تنش‌های قفقاز

علاوه بر این و بر خلاف اشاره به «کریدور لاچین» در ماده ۳، توافق‌نامه سه‌جانبه از اصطلاح «کریدور» برای مسیر حمل‌ونقل از طریق ارمنستان جنوبی استفاده نمی‌کند. در عوض، توافق‌نامه چهار تعهد در ماده ۹ را مشخص می‌کند: (الف) «باید مسیرهای اقتصادی و ترانزیتی در منطقه باز شود»؛ (ب) «ارمنستان باید امنیت مسیرهای حمل‌ونقل» بین آذربایجان و ناحیه خودمختار نخجوان را برای «حرکت بدون مانع افراد، وسایل نقلیه و بار در هر دو جهت» تضمین کند؛ (ج) خدمات مرزی روسیه «مسئول نظارت بر مسیرهای حمل‌ونقل خواهد بود» و (د) با توافق طرفین، ساخت راه‌های ترانزیتی جدید برای اتصال نخجوان به مناطق غربی آذربایجان تضمین خواهد شد.

بنابراین، (الف) «مسیرهای اقتصادی و ترانزیتی» پیش‌بینی‌شده تنها محدود به ارمنستان جنوبی برای استفاده آذربایجان نیست، بلکه باید در سراسر منطقه، از جمله برای حمل‌ونقل ارمنستان از طریق آذربایجان به روسیه و دیگر مکان‌ها «بازگشایی شوند». (ب) مسیرهای حمل‌ونقل از طریق ارمنستان باید تحت حاکمیت ارمنستان بمانند، در غیر این صورت نمی‌تواند «امنیت را تضمین کند» و (ج) باید «مشروط به توافق بین طرفین» باشد، به این معنا که اگر به توافق جدیدی بین ارمنستان، آذربایجان و روسیه (امضاکنندگان توافق‌نامه سه‌جانبه) نیاز نباشد، مذاکرات بیشتر لازم خواهد بود.

برای ملاحظات استراتژیک و حسن‌نیت، شاید ارمنستان تصمیم بگیرد که توافق‌نامه آتش‌بس سه‌جانبه ۹ نوامبر ۲۰۲۰ را خاتمه‌یافته تلقی نکرده و به جای آن، ترجیح دهد شرایط مسیرهای ارتباطی را طبق توافق مذاکره کند. در حالی که ایروان در برابر امتیازات درخواستی باکو مقاومت می‌کند، می‌تواند حق عبور امن و تضمین‌شده بین آذربایجان و نخجوان را صرف نظر از برچسبی که استفاده می‌شود، «مسیر اقتصادی و ترانزیتی» یا «کریدور زنگزور»، مورد بررسی قرار دهد که نیاز اصلی آذربایجان است. حقوق عبور باید تحت شرایط به وضوح تعریف‌شده و تحت کنترل و حاکمیت ارمنستان اما با نظارت بین‌المللی باشد. راه ترانزیتی توافق‌شده همچنین نباید مرز و ارتباطات ارمنستان با ایران را مختل بسازد.

علاوه بر این، ارمنستان و آذربایجان باید در مورد گمرک، امنیت مرزی و بازرسی‌ها به توافق برسند. حقوق متقابل برای سفر از طریق آذربایجان نیز باید مدنظر قرار بگیرد. توافق باید همچنین از تهدید هرگونه ادعای سرزمینی از جانب ارمنستان جلوگیری کند.

مارپیج زنگزور

ماه گذشته، سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران به روسیه و آذربایجان هشدار داد که هر کریدوری از طریق ارمنستان جنوبی نباید مرز بین ارمنستان و ایران را مسدود بسازد: «تمامیت ارضی همسایگان ما یا بازنگری در مرزها کاملاً غیرقابل‌قبول بوده و خط‌قرمزی برای ایران است».

برای جذاب‌کردن پیشنهاد، ارمنستان می‌تواند توسعه زیرساخت‌های مشترک ارمنستان، آذربایجان و جامعه بین‌المللی را بررسی کند که شامل راه‌آهن، بزرگراه، پل‌ها و تونل‌ها برای منافع هر دو کشور و ارتقای ادغام منطقه‌ای باشد. آذربایجان هم‌اکنون توسعه زیرساخت‌های ریلی و بزرگراهی را در سمت مرز خود آغاز کرده تا به «مسیرهای اقتصادی و ترانزیتی» بالقوه از طریق ارمنستان جنوبی متصل شوند.

ایروان و باکو همچنین می‌توانند به فکر غیرنظامی‌کردن برخی مناطق مرزی مرتبط با توسعه زیرساخت کریدور بر اساس منافع متقابل و تضمین‌های امنیتی باشند و بدین ترتیب، یک منطقه حائل ایجاد کرده و خطرات مواجهه نظامی آینده را کاهش بدهند. اینکه آیا پرسنل و تجهیزات نظامی اجازه عبور از کریدور را خواهند داشت، باید بخشی از توافق باشد.

کاهش ادبیات خصمانه متقابل برای ایجاد اعتماد می‌تواند نیز بخشی از مذاکرات برای توافق بر سر کریدور باشد. تعیین و ترسیم مرز و توقف تهدید یا استفاده از زور توسط آذربایجان باید در این توافق بگنجد.

نقش قدرت‌های بیرونی

قدرت‌های منطقه‌ای، از جمله ایران و هند می‌توانند نقش مهمی در ترغیب روسیه به جلوگیری از تصرف نظامی «کریدور زنگزور» توسط آذربایجان داشته و به جای آن، گزینه صلح‌آمیز مطرح‌شده در این مقاله را پیگیری کنند. هنگامی که روسیه به این توافق برسد، می‌تواند ترکیه را نیز متقاعد سازد که از گزینه صلح‌آمیز برای کریدور متصل‌کننده سرزمین اصلی آذربایجان به ناحیه خودمختار نخجوان، ترکیه و فراتر از آن حمایت کند.

پیام‌رسانی قوی و هماهنگ از سوی ایالات متحده و اروپا به آذربایجان مبنی بر رد هرگونه تهدید و استفاده از زور، صلح‌آمیزبودن توافق مسیرهای اقتصادی و ترانزیتی و احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان نیز می‌تواند شدیداً تأثیرگذار باشد. اگر آذربایجان تنش‌ها را افزایش دهد یا دوباره تهدید به استفاده از زور کند، بایستی تحریم‌ها در دستور کار قرار گیرد.

کشورها می‌توانند در فرآیند صلح فعالانه مشارکت کرده و پلتفرمی بی‌طرف برای مذاکرات فراهم سازند و اطمینان حاصل کنند که توافق با حسن نیت انجام بگیرد. غرب  باید مراقب باشند که به حمایت روسیه و ایران از توافق حل صلح‌آمیز ادعای آذربایجان نسبت به کریدور، خدشه‌ای وارد نکنند. بدون مشارکت کشور ایران و روسیه، لفاظی‌های فعلی در مورد «کریدور زنگزور» احتمالاً به تجدید تهاجم آذربایجان علیه ارمنستان منجر خواهد شد.

ضروری است که ارمنستان به طور پیشگیرانه عمل کرده تا از جنگ جدیدی در قفقاز جنوبی جلوگیری کند. با استفاده از فشار دیپلماتیک، مشوق‌ها و تنبیه‌های اقتصادی و تضمین‌های امنیتی، قدرت‌های منطقه و فراتر از آن می‌توانند نقشی حیاتی در جلوگیری از بحرانی جدید و حمایت از راه‌حلی صلح‌آمیز ایفا کنند. در حالی که ارمنستان حاکمیت خود را حفظ می‌کند، می‌تواند به فکر ارائه سازش‌هایی برای ایجاد نتیجه‌ای برنده-برنده برای همه باشد.