پس‌لرزه‌های ناگوار بحران منطقه؛ رابطه تهران-ریاض به خطر می‌افتد؟

به گزارش اکوایران، طی هفته‌های اخیر، تحولات بسیار خطرناکی خاورمیانه را به لرزه درآورده است. تشدید دشمنی‌ها بین اسرائیل و ایالات متحده از یک سو و ایران و محور مقاومت از سوی دیگر، موجب نگرانی اعضای شش‌گانه شورای همکاری خلیج فارس شده است. با توجه به اینکه جنگی تمام‌عیار در منطقه می‌تواند شدیداً به امنیت ملی و سلامت اقتصادی شورای همکاری خلیج فارس آسیب بزند، این نگرانی‌ها کاملاً توجیه‌پذیر است.

عواقب واقعی هشدار تهران

به نوشته جورجیو کافیرو برای وبگاه العربی الجدید، در ۱ اکتبر، ایران حمله موشکی دو مرحله‌ای خود به اسرائیل را آغاز کرد. «عملیات وعده صادق ۲» در پاسخ به تهاجم نظامی تل‌آویو به لبنان، ترور حسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله و همچنین ترور دیگر شخصیت‌های عالی‌رتبه محور مقاومت پیش از آن، انجام گرفت. اکنون جهان منتظر است ببیند اسرائیل چگونه، چه زمانی و در کجا به ادعای وعده انتقام‌جویانه خود عمل  خواهد کرد.

از زمان حمله بی‌سابقه موشکی ایران به اسرائیل، مقامات کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در حال برقراری ارتباط با تهران بوده‌اند. این موضوع تا حد زیادی به منافع آن‌ها در عدم تبدیل‌شدن به هدف خشم ایران مربوط می‌شود. این ماه، تهران به طور واضح اعلام کرد که اگر کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس اجازه دهند اسرائیل و/یا ایالات متحده از حریم هوایی یا پایگاه‌های نظامی در خاک آن‌ها برای حمله به ایران استفاده کنند، «غیرقابل‌پذیرش» خواهد بود و به عواقب وخیم چنین اقدامی هشدار دادند.

مقامات همه کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس می‌دانند که اگر تهران آن‌ها را حامی حمله تل‌آویو یا واشنگتن علیه تأسیسات نفتی یا هسته‌ای خود ببیند، به راحتی می‌تواند تأسیسات نفتیشان را هدف قرار دهد. هیچ‌کس در خلیج فراموش نکرده که حملات سال ۲۰۱۹ حوثی‌ها به شرکت نفتی سعودی آرامکو حاکی از توانایی تهران و محور مقاومت در تحمیل آسیب‌های گسترده به اقتصاد وابسته به نفت این پادشاهی است.

پیام از جانب پادشاهی‌های عرب خلیج فارس به رهبری جمهوری اسلامی ساده است: اعضای شورای همکاری خلیج فارس هیچ نقشی در تسهیل هر حمله‌ای از سوی اسرائیل و/یا آمریکا به سرزمین ایران یا منافع تهران در منطقه ایفا نخواهند کرد. در پیش‌بینی جنگی تمام‌عیار بین ایران و اسرائیل، پادشاهی‌های عرب خلیج فارس تلاش می‌کنند که از هرگونه درگیری دور بمانند و از هم‌سویی با تهران یا تل‌آویو در این تنش‌ها خودداری کنند

دیپلماسی به جای رویارویی

طی این ماه، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به جای رویارویی به دیپلماسی روی آورده‌اند و در تلاش برای ترویج گفتگو به عنوان جایگزینی معقول برای جنگ هستند. در تاریخ ۲ و ۳ اکتبر، قطر میزبان سومین اجلاس گفتگوی همکاری آسیا بود که مقامات عرب حاشیه خلیج و ایرانی را به دوحه آورد. در پایتخت قطر، وزرای کشورهای شورای همکاری خلیج فارس بر ضرورت کاهش تنش و تعامل تأکید کردند.

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران در حین دیدار با فیصل بن فرحان، وزیر خارجه سعودی در حاشیه این اجلاس عزم تهران برای بهبود روابط کشورش با پادشاهی را ابراز کرد. پزشکیان گفت: «ما کشورهای اسلامی، از جمله عربستان سعودی را برادران خود می‌دانیم و بر اهمیت کنار گذاشتن اختلافات برای تقویت همکاری تأکید می‌کنیم».

دیپلمات ارشد ریاض توضیح داد که عربستان سعودی به دنبال «بستن دائمی فصل اختلافات با ایران و تمرکز بر حل مسائل و توسعه روابط به عنوان دو کشور دوست و برادر است». بن فرحان همچنین به رئیس‌جمهور ایران گفت: «ما به خرد و بصیرت شما در مدیریت وضعیت و کمک به صلح و ثبات در منطقه اعتماد داریم».

در ۹ اکتبر، سیدعباس عراقچی، دیپلمات ارشد ایران به ریاض رفت و با محمد بن سلمان، ولیعهد و نخست‌وزیر سعودی صحبت کرد. روز بعد، عراقچی به دوحه رفت و با شیخ محمد بن عبدالرحمن بن جاسم آل ثانی، نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه قطر برای بحث درباره تحولات منطقه، به ویژه درگیری‌های غزه و لبنان دیدار کرد.

شیخ محمد بر ضرورت تلاش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای کاهش تنش‌ها و جلوگیری از گسترش دشمنی‌ها در خاورمیانه تأکید داشت و خاطرنشان کرد که دوحه آماده است تا اقداماتی برای تقویت امنیت و ترویج ثبات در منطقه و فراتر از آن انجام دهد.

انگیزه‌های ایران

در این مرحله، ایرانی‌ها نگران پاسخ احتمالی اسرائیل به «عملیات وعده صادق ۲» هستند. تهران بر روی مخاطرات بسیاری که یک جنگ وسیع منطقه‌ای می‌تواند برای منافعش به همراه داشته باشد، متمرکز است. در حالی که تهران تلاش می‌کند تا از نظر نظامی برای حمله احتمالی تل‌آویو آماده باشد، همچنین در حال پیشبرد ابتکارات دیپلماتیک خود در برابر کشورهای عرب، به ویژه عربستان سعودی است.

پیام‌های تهران درباره مشارکت اعضای شورای همکاری خلیج فارس در حمله اسرائیل و/یا آمریکا به ایران، به عنوان یادآور و هشداری به پادشاهی‌های عرب خلیج فارس عمل می‌کند. اما بُعد دیگر مسئله این است که ایران در تلاش بوده تا آن‌ها را از تمایل تهران برای ادامه دیپلماسی و تنش‌زدایی با سعودی‌ها و دیگران در خلیج فارس مطمئن کند، حتی در حالی که پویایی‌های تنش‌ها در خاورمیانه همچنان در حال تشدید است.

حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر مهمان در مؤسسه آلمانی امور بین‌الملل و امنیت توضیح داد: «ایران مصمم است که این مسیر را ادامه دهد به شرطی که به منافع متقابل احترام گذاشته شود. اگر کشورهای عربی در این جنگ احتمالی بین ایران و اسرائیل مداخله نکنند، می‌توانند مطمئن باشند که منافع آن‌ها نیز توسط ایران محترم شمرده خواهد شد».

علاوه بر هشدار به کشورهای شورای همکاری خلیج فارسدر مورد همکاری نظامی با ائتلاف آمریکایی-اسرائیلی علیه ایران، تهران در تلاش است تا حمایت بیشتری از سوی منطقه برای آتش‌بس غزه و لبنان جلب کند. با توجه به اینکه تل‌آویو ضربات عمده‌ای به حزب‌الله طی ماه‌های اخیر وارد کرده، عملیات نظامی اسرائیل در لبنان تهران را با چالش‌هایی مواجه کرده است.

این عامل روشن می‌کند که چرا جمهوری اسلامی اکنون بیشتر از هر زمان دیگری برای آتش‌بس در تلاش است. به گفته عزیزی: «با یادآوری خطرات جنگ وسیع به کشورهای عرب، طرف ایرانی همچنین می‌خواهد آن‌ها را برای آغاز نوعی فشار هماهنگ منطقه‌ای برای آتش‌بس در منطقه در کنار خود داشته باشد».

ارزش تنش‌زدایی سعودی-ایرانی و ریسک در خطر افتادن عادی‌سازی

پیش‌بینی آنچه در آینده برای رابطه ریاض-تهران پیش خواهد آمد، به دلیل ناپایداری‌های آشفته در خاورمیانه و سیال‌بودن تحولات منطقه‌ای، دشوار است. با این حال، نمی‌توان انکار کرد که طی ۱۹ ماه گذشته، تنش‌زدایی سعودی-ایرانی در برابر بسیاری از چالش‌های امنیتی، به ویژه ۷ اکتبر ۲۰۲۳، مقاومت کرده است.

شایان ذکر است که امروز، در میان درگیری‌های منطقه‌ای، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس احتمالاً با شرایط بسیار دشوارتری مواجه می‌شدند اگر عربستان سعودی و ایران توافق تنش‌زدایی خود را در مارس ۲۰۲۳ امضا نمی‌کردند. بدون این توافق، ریاض احتمالاً به رویدادهای فعلی خاورمیانه، به ویژه در مورد تهدیدی که از سوی ایران حس می‌کند، به طرز بسیار متفاوتی نگاه می‌کرد.

عزیزی خاطرنشان کرد: «در طول سال گذشته، حداقل تا بعد از حملات اسرائیل علیه رهبری حزب‌الله، هیچ اشاره‌ای از سوی مقامات ایرانی به هدف قرار دادن تنگه هرمز یا هدف قرار دادن منافع کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس در تلافی حمله احتمالی اسرائیل یا آمریکا به ایران وجود نداشته است».

او افزود: «تهدید به بستن تنگه هرمز یا حمله به منافع کشورهای خلیج فارس عناصر اصلی روایت ایرانی قبل از توافق تنش‌زدایی بودند. اکنون ما شاهد تغییری چشمگیر هستیم که به این دلیل است که ایران در جریان جنگ غزه فرصتی دیده تا حداقل تلاش کند تا روابط خود با کشورهای عربی را تقویت کند، جلوی گسترش پیمان ابراهام را بگیرد و از تشکیل احتمالی یک ائتلاف ضدایرانی از کشورهای عربی و اسرائیل جلوگیری کند».

هم عربستان و هم ایران منافع خود را در گسترش بهبود امور دوجانبه می‌بینند، تا بازگشت به خصومت‌های دوره تنش‌زا ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱.

ارزش استراتژیک تنش‌زدایی سعودی-ایرانی برای سیاستگذاران در تمام کشورهای خلیج فارس و تهران واضح است. این نکته کمک می‌کند تا درک کنیم چرا پادشاهی سعودی و جمهوری اسلامی همچنان مصمم به کاهش و کنترل تنش‌ها هستند و در عین حال گفتگوها را باز نگه می‌دارند.

اما همچنین خطر متلاشی‌شدن تنش‌زدایی عربستان سعودی و ایران وجود دارد. عزیزی اذعان داشت: «البته چالش‌ها اکنون در حال افزایش بوده زیرا ایران به خاطر تضعیف قابل‌توجه مهم‌ترین متحدش، یعنی حزب‌الله و همچنین احتمال حمله اسرائیل به سرزمین، احساس تهدید وجودی می‌کند».