خاورمیانه در آستانه تغییر بزرگ موازنه قدرت؛ رونمایی از برندگان و بازندگان سقوط اسد

به گزارش اکوایران، اکنون بازیگران جهانی باید با تأثیرات ژئوپلیتیکی حمله و پیروزی اخیر محور شورشی-تکفیری تحت رهبری هیئت تحریرالشام که بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه را سرنگون کرد، کنار بیایند.

به نوشته سی‌ان‌ان، شورشیان سوری پیشروی سریع خود را از شمال کشور کلید زده و شهرهای حلب، حما و دمشق را به ترتیب تصرف کردند.

ابومحمد الجولانی، از فرماندهان پیشین القاعده و رهبر کنونی گروه هیئت تحریرالشام گفته بود که هدف انقلاب همچنان سرنگونی حکومت اسد است و از تمام وسایل موجود برای رسیدن به این هدف استفاده خواهد کرد.

اما در حالی که اسد دشمنان زیادی در منطقه و فراتر از آن دارد، سقوط او مورد استقبال همه نخواهد بود. دولت‌های غربی و عربی به علاوه اسرائیل خواهان کاهش نفوذ ایران در سوریه هستند، اما هیچ‌کدام نمی‌خواهند حکومت رادیکال تکفیری جایگزین اسد شود. برای روسیه، سقوط سوریه به معنای از دست دادن نزدیک‌ترین متحد خاورمیانه‌ای خود و تضعیف تواناییش در به نمایش گذاشتن قدرت همزمان با جنگ اوکراین است. برای ایران، این امر می‌تواند محور مقاومت که شامل کشورهای متحد و گروه‌های غیردولتی می‌شود را از هم بپاشد.

دولت‌های عربی

پیشروی شورشیان در سوریه اولین آزمایش واقعی تعهد کشورهای قدرتمند عربی به آشتی با حکومت اسد بود. در اوج جنگ داخلی سوریه، کشورهای عربی سنی، از جمله قدرت‌های منطقه‌ای مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی، روابط خود با حکومت اسد که به ایران نزدیک بود را قطع کرده و تلاش داشتند آن را منزوی کنند و پشت گروه‌های مخالف حکومتش درآمدند تا نفوذ منطقه‌ای تهران را محدود کنند.

اما اسد با کمک روسیه، ایران و حزب‌الله لبنان جان سالم به در برد و سرزمین‌های از دست رفته را باز پس گرفت. واقعیت جدید سوریه موجب شد تا کشورهای عربی دست خود را به سوی حکومت اسد دراز کرده و طی سال‌های اخیر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی تلاش‌هایی برای بازگشت سوریه به عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی انجام داده‌اند. در سال ۲۰۲۳، حکومت سوریه دوباره به جمع اتحادیه عرب پذیرفته شد.

یک دهه پس از اینکه کشورهای عربی از اپوزیسیون سوریه حمایت می‌کردند، اکنون در کنار اسد قرار گرفته‌اند. تریتا پارسی، معاون اجرایی مؤسسه کویینسی گفت: «در سال ۲۰۱۱، تعداد زیادی از کشورهای مختلف سریعاً به این نتیجه رسیدند که بهتر است اسد سقوط کند و می‌خواستند او را از بین ببرند. اما اکنون سعودی‌ها، اماراتی‌ها و سایر کشورهای منطقه این وضعیت را چالش‌برانگیز و بی‌ثبات‌کننده می‌بینند».

در نشست سالانه شورای همکاری خلیج فارس در آخر هفته گذشته، رهبران کشورهای عربی خلیج فارس خواستار حفظ تمامیت ارضی سوریه شده و احترام به حاکمیت آن را اعلام کردند و از دخالت منطقه‌ای در امور داخلی سوریه امتناع ورزیدند. در مقابل، بیانیه پس از نشست شورای همکاری خلیج فارس در سال ۲۰۱۱ خواهان «توقف فوری ماشین کشتار، پایان‌دادن به خونریزی و آزادی بازداشت‌شدگان» بود.

پارسی خاطرنشان کرد: «ممکن است شاهد باشیم که بسیاری از این کشورها بخواهند از این وضعیت برای بهبود موقعیت خود در داخل سوریه، به ویژه در مواجهه با ایران بهره‌برداری کنند؛ اما این امر مستلزم آن بود که اسد ضعیف شده اما باقی بماند».

ایران

ایران از سوریه برای گسترش نفوذ منطقه‌ای خود از طریق گروه‌های مقاومت مستقر در این کشور استفاده کرده است. جمهوری اسلامی ایران همراه با قدرتمندترین نیروی مقاومت، یعنی حزب‌الله لبنان نقشی کلیدی در حفظ اسد در قدرت ایفا کرد. پس از آغاز جنگ غزه، حزب‌الله به تبادل آتش با اسرائیل مشغول شد که به تلافی‌جویی اسرائیلی انجامید و بر اثر آن، فرماندهان ارشد حزب‌الله ترور شده و توانمندی‌های این گروه آسیب دید. به همین دلیل، حزب‌الله نیروهای خود را از سوریه خارج کرد تا بر جنگ با اسرائیل متمرکز شود و همین موضوع به آسیب‌پذیری بیشتر اسد منجر شد.

در سوریه، اسرائیل به طور مداوم نیروهای ایرانی و مسیرهای تأمین سلاح به نیروهای مقاومت را هدف قرار داده است. سقوط حلب و دیگر شهرهای مرزی با لبنان می‌تواند مسیرهای تأمین ایران را مختل ساخته و تهران را در موقعیت دشواری قرار دهد. سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران در هفته گذشته به رسانه قطری العربی الجدید گفته بود که در صورت درخواست حکومت اسد، ممکن است تهران به سوریه نیرو اعزام کند. اما تشدید جنگ در سوریه می‌توانست تلاش‌های ایران برای دنبال‌کردن دیپلماسی با غرب و کشورهای عربی را تحت‌الشعاع قرار دهد.

پارسی اذعان داشت که از دست دادن سوریه «ضربه‌ای بزرگ» برای ایران است. او افزود: «سرمایه‌گذاری ایران در سوریه بسیار قابل‌توجه بوده، این کشور پل زمینی مهمی به لبنان است و همچنین اتحاد ایران با حکومت اسد از ابتدای تاریخ جمهوری اسلامی وجود داشته است».

شاید ایران از نیروهای مقاومت منطقه به عنوان اهرم فشاری در مذاکرات احتمالی با دولت ترامپ استفاده کند. پارسی توضیح داد: «اگر ایران موقعیت خود در منطقه را بیش از حد از دست بدهد، برای مذاکره بیش از حد ضعیف خواهد بود. اما اگر برای حفظ موقعیت خود مبارزه کند، خطر تشدید جنگ به حدی که دیگر دیپلماسی ممکن نباشد، وجود خواهد داشت». او نتیجه گرفت: «آن‌ها در حال حفظ تعادلی ظریف هستند».

اسرائیل

اسرائیل نیز در موقعیت دشواری قرار دارد. اسد که اسرائیل را دشمن خود می‌داند، تهدید مستقیمی برای این رژیم ایجاد نکرده بود و از پاسخ به حملات مکرر اسرائیل در سوریه خودداری کرد. اما حکومت اسد اجازه داده بود که از خاک سوریه برای کمک به حزب‌الله لبنان استفاده شود.

هادی البحره، رهبر مخالفان سوری که نماینده گروه‌های ضد اسد از جمله ارتش ملی سوریه است، اذعان داشت که و پس از ضعیف‌شدن حزب‌الله و کاهش نفوذ ایران در منطقه، شورشیان احساس کردند که باید به پیشروی به سوی حلب اقدام کنند.

البحره خاطرنشان کرد که به دلیل جنگ لبنان و کاهش نیروهای حزب‌الله، حکومت اسد حمایت کمتری داشت. او افزود که نیروهای متحد ایران نیز منابع کمتری دارند و روسیه نیز به دلیل «مشکل اوکراین» پشتیبانی هوایی کمتری به نیروهای اسد داد.

اما گروهی که رهبری شورش را بر عهده داشت، هیئت تحریرالشام بود که تحت رهبری ابومحمد الجولانی، فرمانده پیشین القاعده فعالیت می‌کند و ایدئولوژی اسلامی مخالف اسرائیل دارد. آوی ملمد، مقام پیشین اطلاعاتی اسرائیل گفت: «اسرائیل بین ایران، نیروهای مقاومت و شورشیان اسلامی سوریه گیر کرده است. هیچ‌کدام از گزینه‌ها برای اسرائیل مناسب نیستند، اما در حال حاضر، ایران و نیروهای مقاومت ضعیف شده‌اند که این چیز خوب است».

او افزود اسرائیل باید مطمئن شود که سقوط اسد «چالش جدیدی» توسط هیئت تحریرالشام و شورشیان سنی که حمله را رهبری کردند، تبدیل نخواهد شد.

روسیه

اسد تا زمانی که ولادیمیر پوتین در سال ۲۰۱۵ به جنگ داخلی سوریه ورود نکرد، در حال شکست بود. بدون پشتیبانی هوایی روسیه، بازپس‌گیری حلب در سال ۲۰۱۶ که نقطه عطفی برای رئیس‌جمهور سوریه به شمار می‌آمد، دشوار یا حتی غیرممکن به نظر می‌رسید.

کرملین در گذشته هفته گفت «قطعاً به حمایت از اسد ادامه خواهد داد» و جنگنده‌های روسی حملات خود به نیروهای شورشی در شمال سوریه را تشدید کردند. نیکول گراجوفسکی، پژوهشگر برنامه سیاست هسته‌ای در اندیشکده کارنگی برای صلح بین‌المللی گفت که حکومت اسد از آخرین حمله شورشیان غافلگیر شد و آن‌ها از حواس‌پرتی روسیه در جنگ اوکراین برای تصرف کل سوریه استفاده کردند.

گراجوفسکی اعتقاد دارد که د‍ر کل، پیروزی شورشیان با حمایت ترکیه «تهدید بزرگی برای روسیه» به شمار می‌رود. او توضیح داد: «روسیه بیش از حد در اسد سرمایه‌گذاری کرد و از دست دادن سوریه حتی ضربه‌ای بزرگتر است؛ چرا که موقعیت کلی روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ و تواناییش برای تحرک در خاورمیانه را تضعیف خواهد کرد».

ترکیه

ترکیه تلاش کرده خود از اقدامات شورشیان فاصله بگیرد، اما این کشور اصلی‌ترین حامی ارتش ملی سوریه به شمار می‌رود که یکی از گروه‌های دخیل در حمله اخیر بود. آنکارا همچنین در مذاکرات سال‌های گذشته با روسیه نماینده اپوزیسیون بود که نهایتاً به توافق آتش‌بس در سال ۲۰۲۰ انجامید.

علی‌رغم حمایت از نیروهای مخالف، آنکارا هیچ‌گاه از احتمال آشتی با سوریه چشم‌پوشی نکرده بود. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه برای ازسرگیری روابط خواستار دیدار با اسد، کسی که قبلا او را تروریست خوانده بود، شد. اما اسد تا پیش از سقوطش، از دیدار با اردوغان به خاطر اشغال سوریه توسط ترکیه خودداری کرد.

ترکیه همچنین به دنبال راه‌حلی برای ۳.۱ میلیون پناهنده سوری است که بیش از هر کشور دیگری میزبان آن‌هاست.