اتحاد گازی ایران با روسیه؛ رقابتی که رفاقت شد/ پشت پرده همگرایی تهران_مسکو

به گزارش اکوایران، جمهوری اسلامی ایران با وجود دارا بودن دومین ذخایر بزرگ گاز جهان، با بحران شدید انرژی مواجه شده است. این بحران منجر به اختلالات در عرصه زندگی خانوارها، صنایع تولیدی و نیروگاه‌ها شده است. پاییز گذشته، کمبود روزانه گاز به ۹۰ میلیون مترمکعب رسید و پیش‌بینی می‌شود که این شکاف بین تولید و مصرف در زمستان سال جاری به ۳۰۰ میلیون مترمکعب افزایش یابد.

به گزارش استیمسون، رشد تولید گاز در ایران طی سه سال گذشته به حدود ۲ درصد در سال کاهش یافته است؛ در حالی که این رقم در دهه گذشته پنج درصد در سال بود. در همین حال، مصرف نیز به‌شدت افزایش یافته است؛ این کمبودها به‌دلیل زیرساخت‌های فرسوده، به‌ویژه در میدان گازی پارس‌جنوبی که ۷۵ درصد تولید گاز ایران را تامین می‌کند، و همچنین تحریم‌هایی که دسترسی به فناوری پیشرفته و تخصص را محدود کرده، تشدید شده‌اند. کارشناسان تخمین می‌زنند که احیای بخش نفت و گاز ایران به حداقل ۲۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد.

از جمله پیامدهای این بحران می‌توان به قطعی‌های مکرر برق، فعالیت پالایشگاه‌های پتروشیمی تنها با ۷۰ درصد ظرفیت و کاهش ۴۵ درصدی تولید فولاد اشاره کرد. همچنین، این بحران تاثیرات منفی بزرگی بر سلامت مردم ایران داشته، چراکه وابستگی فزاینده جمهوری اسلامی به سوخت ارزان و آلوده‌ای به نام "مازوت" منجر به آلودگی شدید هوا شده است.

در ادامه این گزارش آمده است که در واکنش به این کمبودها، شرکت ملی نفت ایران و گازپروم -شرکت انرژی تحت کنترل دولت روسیه- در ژوئیه ۲۰۲۲ تفاهم‌نامه ۴۰ میلیارد دلاری امضا کردند تا توسعه میادین نفت و گاز دریایی ایران را تسهیل کنند. همچنین در سفر اخیر  مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران به مسکو، توافق جدیدی برای واردات گاز روسیه از طریق آذربایجان بین مسکو و تهران امضا شد.

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، در کنفرانس خبری پس از مذاکرات با پزشکیان اعلام کرد که ساخت خط لوله گاز از روسیه به ایران در حال انجام است. پوتین ادامه داد: «کریدور شمال-جنوب و خط لوله گاز به ایران، 2 پروژه جاری هستند که هردوی آنام بسیار مهم هستند.»

او افزود: «فکر می‌کنیم که در ابتدا باید میزان گاز تحویلی به ایران را با مقادیر اندک، حداکثر تا ۲ میلیارد مترمکعب آغاز کنیم و در نهایت آن را به ۵۵ میلیارد مترمکعب در سال افزایش دهیم.»

این در حالی است که روسیه پس از کاهش واردات گاز از اتحادیه اروپا به دلیل درگیری مداوم در اوکراین، در تلاش است تا بازارهای انرژی خود را متنوع کند. تحویل گاز به جمهوری اسلامی ایران می‌تواند به تقویت روابط دوجانبه‌ای منجر شود که بُعد امنیتی و نظامی آن به‌سرعت در حال گسترش است؛ هرچند که موانع زیادی برای غلبه بر این چالش‌ها وجود دارد.

یکی از این چالش‌ها طبق این گزارش آن بوده که تولید گاز طبیعی ایران در سال‌های اخیر با نوساناتی همراه بوده و از ۲۶۲.۳ میلیارد مترمکعب در دسامبر ۲۰۲۲، به ۲۷۵ میلیارد مترمکعب در دسامبر ۲۰۲۳ رسیده است. اما طی پنج سال گذشته، این تولید کاهش جزئی داشته است، به‌طوری‌که نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) برابر با منفی۰.۰۳ درصد بوده است. هرچند که چشم‌انداز آینده امیدوارکننده‌تر به نظر می‌رسد و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که از سال ۲۰۲۴ تا ۲۰۲۸ میلادی، نرخ رشد مرکب سالانه به سه درصد خواهد رسید.

چالش‌های پیش‌رو

این تفاوت میان عملکرد گذشته و انتظارات آینده در واقع نشان‌دهنده چالش‌هایی است که بخش گاز طبیعی ایران با آن مواجه است؛ از جمله کمبود سرمایه‌گذاری، محدودیت‌های تکنولوژیکی، و تاثیر تحریم‌های بین‌المللی. با این‌حال، رشد پیش‌بینی‌شده نشان‌دهنده ظرفیت بهبود است، البته مشروط بر این‌که ایران بتواند این موانع را برطرف کرده و از ذخایر گسترده خود در کنار سرمایه‌گذاری‌های برنامه‌ریزی‌شده در اکتشاف و تولید استفاده کند.

برای مقابله با کمبودهای فعلی، مقام‌های دولتی ایران پیشنهاد داده‌اند که صادرات گاز را به نیروگاه‌های داخلی هدایت کنند و نوسازی وسایل نقلیه و سیستم حمل‌و‌نقل عمومی را تشویق کنند. جواد اوجی، وزیر وقت نفت ایران، در ژوئیه ۲۰۲۴ گفته بود، ایران از طریق خط لوله پیش‌بینی‌شده در دریای خزر روزانه ۳۰۰ میلیون مترمکعب گاز از روسیه وارد خواهد کرد. مقامات ایرانی در حقیقت امیدوارند که جمهوری اسلامی ایران را به‌عنوان یک مرکز گازی منطقه‌ای تثبیت کنند و گاز روسیه را به پاکستان، ترکیه و عراق مجدداً صادر کنند.

در این گزارش همچنین آمده است که تفاهم‌نامه بین جمهوری اسلامی ایران و روسیه نشان‌دهنده هم‌گرایی ژئوپلیتیکی فزاینده آن‌هاست. آن‌ها قصد دارند با همکاری در پلتفرم‌هایی مانند گروه بریکس و سازمان همکاری شانگهای، سلطه غرب بر بازارهای انرژی را تضعیف کنند و راه‌های انرژی را جایگزین ایجاد کنند. همچنین ساختار تجارت جهانی انرژی ممکن است با ابتکاراتی برای استفاده از ارزهای محلی که وابستگی به دلار آمریکا را کاهش می‌دهد، دچار تغییرات بیشتری هم بشود.

در اینجا باید گفت که ایجاد مسیرهای جدید و تقویت ارتباطات میان کشورهایی با منابع انرژی فراوان، پتانسیل تغییر پویایی تجارت انرژی را دارد. با این‌حال، تمایل جمهوری اسلامی ایران برای تبدیل‌شدن به مرکز گازی منطقه‌ای به‌دلیل وابستگی آن به واردات گاز برای تامین نیازهای داخلی، مورد سوال قرار می‌گیرد. در عین حال، تنش‌های ژئوپلیتیکی، ضعف زیرساخت‌ها، و احتمال اعمال تحریم‌های جدید توسط دولت ترامپ در صورت اجرای سیاست «فشار حداکثری ۲.۰»، به این عدم اطمینان می‌افزاید.

نگرانی‌های جدی دیگری نیز در مورد اقتصادی‌بودن این توافق وجود دارد. با توجه به کاهش درآمدهای ارزی ایران به دلیل تحریم‌ها، توانایی جمهوری اسلامی ایران برای پرداخت هزینه‌های قابل‌توجه واردات گاز زیر محل شک‌وتردید است. همچنین، چالش‌های عملی و ژئوپلیتیکی در فروش مجدد گاز اضافی به کشورهای همسایه مانند عراق، ترکیه و پاکستان وجود دارد. این در حالی است که دینامیک‌های پیچیده منطقه‌ای و ایجاد زیرساخت‌های جدید برای پشتیبانی از این صادرات ثانویه نیز برای موفقیت این استراتژی ضروری هستند. علاوه بر این، حجم پیش‌بینی‌شده واردات گاز روسیه که تقریباً یک‌سوم تولید روزانه ایران را شامل می‌شود، مشکلات انرژی داخلی ایران را برجسته‌تر می‌کند.

علاوه بر این، چارچوب قانونی و نظارتی برای چنین توافق بزرگ تجاری گاز، همچنان نامشخص است. یکی از بخش‌های کلیدی توافق ژوئیه، ساخت خط لوله جدید در زیر دریای خزر بود که قرار است روسیه هزینه آن را پرداخت کند. اما محدودیت‌های فنی و سیاسی برای ساخت خطوط لوله در زیر دریای خزر که منطقه‌ای با ویژگی‌های زمین‌شناسی و زیست‌محیطی پیچیده است، نیز وجود دارد.

بنابراین روسیه و جمهوری اسلامی ایران اکنون تصمیم گرفته‌اند خط لوله‌ای از طریق آذربایجان بسازند تا شاید به‌عنوان جایگزینی برای خط لوله زیردریا در ترکمنستان یا دریای خزر باشد. اما مسیر زمینی عملی‌تر به نظر می‌رسد، زیرا ساخت و نگهداری آن ارزان‌تر است و نیازی به تایید همه کشورهای حاشیه خزر ندارد. در چنین شرایطی، آذربایجان می‌تواند به مرکز مبادله گاز تبدیل شود و اهمیت استراتژیک آن در مسیر شمال-جنوب افزایش یابد.

موضوع مهم دیگر، هزینه تامین گاز برای جمهوری اسلامی ایران است؛ سوالاتی درباره مقرون به صرفه‌بودن انتقال گاز از ذخایر سیبری روسیه به ایران وجود دارد. همچنین مشخص نیست که آیا عرضه گاز روسیه می‌تواند مشکلات بلندمدت انرژی ایران را حل کند یا خیر. کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، مدیریت ناکارآمد سیستماتیک و تحریم‌های خارجی موانعی دشوار برای غلبه هستند و می‌توانند مانع موفقیت این پروژه شوند.