عبور آذربایجان از خط قرمزهای تهران چه پیامدهایی دارد؟

به گزارش اکوایران، در شرایطی که در پائیز گذشته روابط میان ایران و آذربایجان شاهد تنش بی‌سابقه‌ای بود، در هفته‌های اخیر دو کشور تلاش داشته‌اند تا روابط نزدیک‌تری با یکدیگر داشته باشند. وزیر دفاع آذربایجان هدف از سفر اخیر خود به تهران را توسعه همکاری‌های مشترک دفاعی نظامی و امنیتی اعلام کرده و رئیس جمهور آذربایجان نیز در گفت‌وگو مجازی با وزیر راه و شهرسازی ایران خواستار حضور فعال شرکت‌های ایران در توسعه و بازسازی مناطق آزاد شده این کشور شد. 

در این شرایط، آدام لامون، سردبیر نشریه نشنال اینترست و همکار در مطالعات خاورمیانه در مرکز نشنال اینترست با انتشار یادداشتی با عنوان «آیا ایران و آذربایجان می توانند از بازگشت تنش جلوگیری کنند؟» به بررسی روابط میان دو کشور در آینده پرداخته است.

اختلافات عمیق حل‌نشده

اگرچه تنش‌هایی که در پاییز 2021 میان ایران و آذربایجان بروز کرد،  اکنون فروکش کرده، اما مسائل مورد اختلاف زیربنایی مورد نزاع حل‌نشده باقی مانده است. این نشان می‌دهد که ممکن است نزدیکی کنونی میان آن‌ها کوتاه‌مدت باشد.

شناخت پتانسیل درگیری در آینده مستلزم بررسی مجدد درگیری ارمنستان و آذربایجان در سال 2020 بر سر قره‌باغ کوهستانی است –قره‌باغ کوهستانی منطقه‌ای تحت کنترل ارمنستان بود که در سطح بین‌المللی به عنوان بخشی از آذربایجان شناخته شده است. پس از چهل‌وچهار روز نبرد، نیروهای آذربایجان، به لطف حمایت قاطع نظامی ترکیه و تسلیحات اسرائیل، بخش قابل توجهی از قره‌باغ کوهستانی و هفت ناحیه مجاور آن را از ارمنستان پس گرفتند. سپس یک آتش‌بس با میانجی‌گری روسیه وضعیت موجود جدید را به ضرر ایران مشروعیت بخشید.

دامنه آتش تا خاک ایران

در طول جنگ -که دامنه آتش توپ‌خانه‌هایش به خاک ایران هم رسید- به نظر می‌رسد نوعی نظاره‌گری از سوی ایران وجود داشت و درخواست‌های تهران برای آتش‌بس و پیشنهادهایش برای میانجی‌گری برای حل‌وفصل غائله مورد توجه قرار نگرفت.

علاوه بر این، در حالی که ارمنستان به عنوان شریک استراتژیک منطقه‌ای و همسایه شمالی ایران در برابر آذربایجان و ترکیه شکست می‌خورد، تهران از حق باکو برای «آزادسازی» سرزمین‌های «اشغال‌شده» خود حمایت کرد -اقدامی حساب شده برای مبارزه با پان‌ترکیسم در داخل ایران و تاکید بر این‌که تنها قوانین بین‌المللی مرزهای ملی را تعیین می‌کنند.

زیاده‌خواهی‌های علی‌اف؛ کریدوری راهبردی

با این حال، پیروزی بعدی آذربایجان فقط به زیاده‌خواهی‌های این کشور کمک کرد. در 6 فوریه 2021، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، ادعای مالکیت استان سیونیک در جنوب شرقی ارمنستان را مطرح کرد و تهدید کرد که کریدوری را در سراسر آن‌جا به زور باز خواهد کرد. این مسیر مواصلاتی –موسوم به کریدور زنگزور- که آذربایجان را از طریق ارمنستان به منطقه غربی آن نخجوان وصل می‌کند، هدف دیرینه‌ای برای آذربایجان و ترکیه بوده است.

 در واقع، در ژوئن 2021، علی‌اف و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، «بیانیه شوشی» پیرامون روابط دوستانه بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ترکیه را امضا کردند؛ نقشه‌راهی سیاسی و اقتصادی که اتحاد آن‌ها را با یک پیمان دفاعی متقابل و تعهد برای ساخت کریدور زنگزور تثبیت می‌کرد. این کریدور با متحد کردن تمام آذربایجان، اتحادیه اروپا، ترکیه و آسیای مرکزی را از طریق دریای خزر به هم متصل می‌کند و هدف ترکیه را برای اتحاد جهان ترکی و قرار دادن آذربایجان به عنوان «مسیر اصلی» بالقوه برای ابتکار «کمربند و جاده» چین پیش می‌برد.

عبور از خط قرمزهای تهران، افزایش نفوذ منطقه‌ای ترکیه

این موضع‌گیری سوالات نگران کننده‌ای را برای ایران ایجاد می‌کند. تلاش برای تحمیل کریدور زنگزور بر ارمنستانِ تضعیف شده، عبور از خط قرمز تهران در برابر تغییر اجباری مرزهای بین‌المللی است و در عین حال نفوذ منطقه‌ای ترکیه را به طور محسوسی افزایش می‌دهد. مطمئناً ایران روابط سیاسی و دفاعی آذربایجان با ترکیه را از نزدیک زیر نظر دارد.

این دو همسایه -آذربایجان و ترکیه- اغلب به دلیل فرهنگ و تاریخ مشترکشان خود را تحت عنوان «یک ملت، دو دولت» توصیف می‌کنند. نیروهای مسلح آذربایجان از طریق آموزش‌های گسترده، فروش سلاح و رزمایش‌های مشترک در حال تبدیل شدن به «نسخه کوچک‌تر ارتش ترکیه» هستند. ایران نتایج این اتحاد را در مناقشه 2020 دید: پهپادهای پیشرفته ترکیه و مزدوران سوری به آذربایجان کمک کرد تا نیروهای زمینی ارمنستان را نابود کند.

در گیرودار هلال ترکی

علاوه بر این، علی‌رغم آشتی اخیر آذربایجان و ایران، برخی تحلیل‌گران هشدار داده‌اند که این اتحاد مجدد، باعث ایجاد یک «هلال ترکی» در نزدیکی ایران می‌شود و در نتیجه وابستگی باکو به تهران را از بین ‌برده و در عین حال دسترسی ایران به قفقاز جنوبی را مشروط به موافقت ترکیه و آذربایجان می‌کند.

با این حال  عواقب این مسئله چندان روشن نیست. فواد چیراگوف خاطرنشان می‌کند که برنامه‌های ایران و آذربایجان برای ادغام اقتصادی، چشم‌انداز رقابت‌های خشونت‌آمیز ژئوپلیتیکی را کم‌‌رنگ می‌کند. با این وجود، سیاست‌های یک‌پارچه‌کننده امروز می‌توانند به اهرم فشاری در هنگام افزایش تنش‌ها تبدیل شوند: خطوط حمل‌ونقلی که زمانی کشورها را در هم ادغام می‌کند، می‌توانند به طور ناگهانی قطع شوند، تا آنجا که اتکا به ذخایر انرژی خارجی را می‌توان به عنوان سلاحی علیه دیگری به کار برد.

پاسخی فراتر از یک مناقشه جنگی

این مسئله پویایی‌های متغیر منطقه‌ای توضیح می دهد که چرا تنش‌ها دوباره در پاییز 2021 شعله‌ور شد. در 12 سپتامبر 2021، همان روزی که آذربایجان، ترکیه و پاکستان رزمایش نظامی «سه برادر» خود را در دریای خزر، در شمال ایران، آغاز کردند. مقامات آذربایجان شروع به گرفتن «عوارض جاده‌ای» از خودروهای ایرانی کردند و دو ایرانی را به دلیل نقض حاکمیت آذربایجان با رانندگی در قره‌باغ دستگیر کردند.

پس از آن جمهوری اسلامی رزمایش نظامی بی‌سابقه‌ای را در 1 اکتبر 2021، تنها چند روز پس از سالگرد جنگ قره‌باغ کوهستانی در سال 2020، در مرز خود با آذربایجان آغاز کرد. مانورهای جنگی ایران پاسخی به چیزی فراتر از یک مناقشه مرزی بود. مقامات ایرانی صریحاً اعلام کردند که رزمایش «فاتحان خیبر» پاسخی به افزایش نفوذ اسرائیل در آذربایجان است –اگر چه تهدیدات مرزی و حضور «تروریست‌های» سوریه در آذربایجان نیز از دلایل این اقدام برشمرده شد.

ایران نه تنها نگران خرید میلیاردها دلار تجهیزات پیشرفته نظامی اسرائیل توسط آذربایجان است، بلکه از اینکه وابستگان نظامی و اطلاعاتی اسرائیل در خاک آذربایجان فعالیت می‌کند نیز نگران است. جای تعجب نیست که انکارها و تلاش های باکو برای کم اهمیت جلوه دادن روابط قوی خود با اسرائیل نتوانسته است مقامات تهران را آرام کند.

با در نظر گرفتن تصمیم ترکیه برای اعزام مزدوران سوری -که حسن روحانی، رئیس‌جمهور سابق ایران آن‌ها را «تروریست‌هایی که ایران سال‌ها با آن‌ها جنگیده» توصیف کرد- برای جنگ در جبهه آذربایجان در جنگ 2020 قره‌باغ، مقامات ایرانی دلایلی دارند که احساس کنند جنگ‌های منطقه‌ای در حال آمدن به خانه آن‌ها است.

هزینه‌های دکترین امنیت دفاعی

دکترین امنیت دفاعی تهران به دنبال درگیری با دشمنان ایران در خارج از مرزهای کشور (در مکان‌هایی مانند عراق، سوریه، لبنان و یمن) بوده است، اما این مسئله هزینه‌هایی را به همراه داشته است.

نخست، همان‌طور که برزو درگاهی خاطرنشان می‌کند، تمرکز ایران بر رویارویی با ایالات متحده، اسرائیل و عربستان سعودی باعث شده که این کشور روی قابلیت‌های دیپلماتیک و اطلاعاتی در قفقاز سرمایه‌گذاری کم‌تری داشته باشد و این مسئله «نقطه کوری» ایجاد کند که ایران را به عنوان یک مقام ناظر در درگیری‌های سال 2020 تقلیل دهد.

دوم، تلاش‌های ایران برای محاصره اسرائیل در لبنان، سوریه و غزه، اسرائیل را بر آن داشته تا از طریق توافق‌نامه ابراهیم - که بنا بر گزارش‌ها شامل آذربایجان نیز می‌شود- به عادی سازی روابطش با همسایگان ایران بپردازد. به نوشته الکس واتانکا، مدیر برنامه ایران موسسه خاورمیانه در اکتبر گذشته: «تهران به وضوح پیامدهای استراتژی اسرائیل در نزدیک شدن به همسایگانش را احساس می‌کند. اسرائیل در هیچ مقطعی این همه مجموعه روابط دیپلماتیک، اقتصادی و نظامی- اطلاعاتی با کشورهای همسایه ایران نداشته است».

فراتر از اختلاف بر سر اسرائیل

اکنون، با نزدیک شدن اسرائیل و سایر ستیزه‌جویان متخاصم که در نزدیکی مرزها مستقر شده‌اند، تهران به مبارزه در جبهه‌های جدید می‌اندیشد. این مسئله شکل‌گیری تیپ حسینیون در آذربایجان -با اکثریت شیعه- را توضیح می‌دهد. اگرچه اطلاعات کمی در مورد این گروه وجود دارد، اما می‌تواند به عنوان یک نیروی موثر در مخاصمات آتی آذربایجان عمل کند -و حتی می تواند به عنوان یک عامل بازدارنده در برابر تحرکات مقامات آذربایجانی که سعی دارند احساسات ناسیونالیستی را در میان ایرانیان آذربایجانی یا ترک‌تبار تحریک ‌کنند، عمل کند.

با این حال، به عقیده برندا شافر، اختلافات ایران با آذربایجان پیشینی‌تر از روابط این کشور با اسرائیل است و شامل تحرکات اسلام‌گرایانه و ناسیونالیستی می‌شود. همه این‌ها نشان می‌دهد که منابع تنش بین ایران و آذربایجان عمیق است و صرف نظر از نزدیکی اخیر آن‌ها، ممکن است درگیری‌های دیگری در آینده در راه باشد.