به گزارش اکوایران، بحران اوکراین در شرایطی رو به وخامت می‌رود که هنوز دامنه‌های آن در دیگر نقاط جهان قابل پیش‌بینی نیست. در شرایطی که عده‌ای از تحلیل‌گران این بحران را در چارچوب رقابت ژئوپلتیکی میان غرب و روسیه تحلیل می‌کنند، برخی دیگر این بحران را در گستره‌ای وسیع‌تر و در زمینه تلاش‌های قدرت‌هایی چون روسیه و چین برای تغییر در نظم جهانی و تحول در نقشه امنیتی جهان در سال‌های پس از جنگ سرد بررسی می‌کنند.

در این شرایط برخی دیگر بسامدهای این تنش را در مسائل منطقه‌ای مورد تحلیل قرار داده‌اند. زوى  بارئل، تحلیل‌گر روزنامه هآرتض با انتشار یادداشتی با عنوان «خاورمیانه با نگرانی وقایع اوکراین را دنبال می‌کند: اردوغان نگران است، ایران به چشم یک فرصت می‌نگرد» با تمرکز بر مسئله تحریم احتمالی صادرات گاز طبیعی روسیه، تاثیر این مسئله بر کشورهای خاورمیانه را مورد بررسی قرار داده است.

سودای ناجی جهان از جنگ سوم

به نظر می‌رسد رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه هفته پیش نسبت به حرکت شش کشتی جنگی روسیه از دریای مدیترانه به  سوی دریای سیاه از طریق تنگه داردانل چندان ناراحت نشد. علی‌رغم این نمایش قدرت، اردوغان همچنان تصور می‌کند که تهدید روسیه به حمله علیه اوکراین عملی نخواهد شد -یا حداقل این چیزی است که او در انظار عمومی اظهار می‌کند. بعید است که او در دیدار اخیر خود با ولادیمیر پوتین، اطلاعات محرمانه‌ و یا تعهدی دریافت کرده باشد.

1

در آن جلسه، اردوغان امیدوار بود که موقعیت میانجی‌گر میان روسیه از یک طرف و اوکراین و ایالات متحده از سوی دیگر را به دست آورد و خود را در قامت رهبر نجات‌دهنده جهان از جنگ جهانی سوم معرفی کند. اما او کسی نیست که پوتین یا جو بایدن به او دل بسته باشند. هر دوی آن‌ها گفتگوی مستقیم را ترجیح می‌دهند و هر کدام به حرکت رقیبش توجه می‌کند.

خیلی دور، خیلی نزدیک

تاکنون هشدارهای واشنگتن و پایتخت‌های اروپایی مبنی بر اعمال تحریم‌هایی علیه روسیه -به ویژه قطع انتقال گاز روسیه که حدود 40 درصد گاز طبیعی اروپا را تامین می‌کند- باعث عقب‌نشینی نظامیان روس نشده و به مصالحه‌ای نیانجامیده است. آمریکایی‌ها-حداقل به صورت علنی- فرض می گیرند که پوتین قصد حمله به اوکراین دارد تا دولت ولودیمیر زلنسکی را سرنگون و رئیس‌جمهوری طرفدار روسیه را بر سر کار آورد و و کل کشور را –و نه فقط بخش شرقی این کشور- را بخشی از حوزه مشترک المنافع روسیه کند.

2

در ظاهر این یک رویارویی روسیه-آمریکایی-اروپایی است که خاورمیانه را به راحتی درگیر خود نمی‌کند. اما زمانی که بایدن قطر را به یاری می‌طلبد تا صورت قطع ارسال گاز روسیه به اروپا به کمک آن‌ها بشتابد، مصر و اسرائیل نگران واردات گندم خود از اوکراین هستند، ایران به چشم گشایشی به این بحران می‌نگرد و ترکیه در حال ارزیابی گزینه‌هایش است -که هر کدام اقتصاد و موقعیتش را در منطقه تهدید می‌کنند- بار دیگر مشخص می‌شود که کشورهای خاورمیانه نمی‌توانند به آسودگی تنها از دور ناظر این درگیری‌ها باشند.

وابستگی اقتصاد ترکیه به روسیه

به نظر می‌رسد اردوغان بیش از جنگ در اوکراین، از تحریم های آمریکا علیه روسیه می‌ترسد، چرا که ممکن است به ناگزیر مجبور به جانب‌داری شود. اردوغان پس از این‌که دست خالی از کیف بازگشت، بار دیگر خود را در گرفتار انبوهی از مشکلات  می‌بیند که هر حرکت غیرمحتاطانه‌ای ممکن است گریبانگیرش شود.

3

اقتصاد ترکیه به شدت به اقتصاد روسیه وابسته است. این روابط شامل صدها شرکت ترکیه‌ای فعال در روسیه، میلیاردها دلار درآمد از طریق گردشگران روسی، همکاری در جنگ در سوریه (البته با فراز و نشیب‌های فراوان) و خرید سامانه‌های ضد موشکی اس-400 از روسیه است. این مسئله در ماجرا شبکه خط لوله گازی به اوج خود می رسند که از طریق آن روسیه گاز را به ترکیه و اروپا می فرستد.

در سال 2015، ترکیه پس از سرنگونی یک هواپیمای جنگنده روسی که در حریم هوایی این کشور به پرواز در آمده بود، با تحریم روسیه مواجه شد –امری که تقریباً صنعت گردشگری این کشور را نابود کرد. پوتین در پاسخ به این ماجرا به روس‌ها دستور داد از سفر به ترکیه خودداری کنند. او هم‌چنین شرکت‌های ترکیه‌ای را تعطیل کرد و مسافرت میان دو کشور تقریباً به طور کامل متوقف شد. پس از هشت ماه، نهایتا اردوغان مجبور شد کوتاه بیاید و برای خاتمه دادن به این تحریم در تابستان 2016 با پوتین قرارداد همکاری امضا کند.

خط لوله ترکی در خطر

اما در حال حاضر آن‌چه بیش از همه در خطر است، بهره برداری از خط لوله گاز «ترک‌استریم 2» است که از روسیه و زیر دریای سیاه عبور و اوکراین را دور می زند تا در نهایت گاز به رومانی و مجارستان ارسال شود. سهم درآمدی مورد انتظار ترکیه بابت هزینه‌های ترانزیتی بسیار زیاد تخمین زده شده است. مهم‌تر از آن، این امر ترکیه را به صادرکننده بزرگ گاز به اروپا تبدیل خواهد کرد -این پروژه با مخالفت اتحادیه اروپا و ایالات متحده مواجه شده، زیرا به روسیه موقعیت استراتژیک ویژه‌ای بخشیده و سهم این کشور در بازار گاز اروپا را ارتقا می‌دهد، و این در حالی است که اتحادیه اروپا به دنبال تنوع بخشیدن به منابع انرژی خود و کاهش وابستگی به روسیه است.

4

هنگامی که بایدن، در تلاش برای جلوگیری از حمله روسیه به اوکراین، تهدید کرد که تحریم‌هایی را بر خط لوله گاز نورد استریم 2 اعمال خواهد کرد –خط لوله‌ای که گاز را مستقیما از روسیه به اروپا و از زیر دریای بالتیک و با دور زدن اوکراین انتقال می‌دهد- او از ترک‌استریم هم به عنوان هدف دیگر تحریم یاد کرد. پیش از این کنگره چنین تحریم‌هایی را تأیید کرده، اما بایدن در ماه مه گذشته آن‌ها را مسدود کرد تا راه‌حل دیپلماتیک با روسیه باز بماند.

دوباره نقش تعیین‌کننده‌ی بسفر

خط لوله روسیه-ترکیه تنها پروژه‌ای نیست که با حمایت احتمالی ترکیه از روسیه مورد تهدید قرار می‌گیرد. آنکارا با اشتیاق در حال ساخت کانال استانبول است که دریای سیاه را به دریای مرمره متصل و به عنوان یک تنگه موازی با بسفر عمل می‌کند. ترکیه اعلام کرده است که کانال جدید مشمول کنوانسیون 1936 نخواهد بود که بر عبور از تنگه های داردانل و بسفر نظارت می‌کند - و حق کنترل این تنگه‌ها را به ترکیه می‌دهد. این کنوانسیون هم‌چنین محدودیت‌هایی را برای تناژ و اندازه کشتی‌های مجاز تعیین و جهت تضمین عبور رایگان کشتی‌های غیرنظامی در زمان صلح طراحی شده است.

5

این کنوانسیون هم‌چنین به ترکیه این اختیار را می دهد که از عبور کشتی‌های جنگی و کشتی های تجاری کشورهایی که آنکارا با آن‌ها در حال جنگ است جلوگیری کند. روسیه نگران این است که کانال استانبول به گذرگاه نظامی ناتو تبدیل شود، و در مقابل ایالات متحده نگران است که ترک‌ها اجازه دهند کشتی‌های جنگی روسی از طریق کانال جدید به دریای مدیترانه برسند. ترکیه هم به مسکو و هم به واشنگتن وعده داده که اجازه نخواهد داد این کانال به منطقه جنگی تبدیل شود. ترک‌ها این گذرگاه را منبع درآمد هنگفتی –بالغ بر  حدود 8 میلیارد دلار در سال می‌دانند.

ترکیه در حال اجرای مقدمات این پروژه است و یک چارچوب سرمایه‌گذاری منتشر شده که در آن تجار ترک از جمله داماد اردوغان و هم‌چنین شرکت‌های قطری در آن مشارکت دارند. تحریم های ایالات متحده بر روی این کانال می تواند منجر به مجازات شرکت‌های خارجی شرکت کننده در این پروژه شده و سرمایه‌گذاری ترکیه در این پروژه بی ارزش خواهد شد.

فرصت تهران

برخلاف هراس ترکیه، ایران بحران اوکراین را، به مثابه فرصتی برای مبدل شدن به منبع تامین گاز طبیعی اروپا،  می‌بیند. کشف میدان عظیم چالوس در دریای خزر می تواند ایران را در صورت لغو تحریم‌های هسته‌ای به بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز جهان تبدیل کند. ایده ایران به عنوان تامین‌کننده بزرگ گاز طبیعی اروپا در پی توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ مطرح شد، اما این احتمال پس از خروج ایالات متحده از توافق در سال ۲۰۱۸ از بین رفت.

6

تهران ماه گذشته اعلام کرد که می‌تواند حداقل 20 درصد گاز مورد نیاز اروپا را تامین کند. اما در حال حاضر این امر فقط در حد تئوری است و این فقط به دلیل تحریم‌ها نیست. انتظار می‌رود تلاش‌های ایران برای تولید گاز طبیعی و ایجاد خطوط لوله یا تأسیسات تولید گاز طبیعی مایع، زمان زیادی ببرد. با این حال، حتی اگر روسیه به اوکراین حمله نکند، صرف همین تهدید هم به عنوان کاتالیزوری برای در نظر گرفتن ایران به عنوان بزرگ‌ترین تامین کننده گاز اروپا، عمل خواهد کرد.

قطر به کمک بایدن می‌آید

یکی از کشورهایی که می‌تواند از این بحران استفاده کند، قطر است که روی بزرگترین مخزن گاز طبیعی جهان نشسته است -جایی که آن را با ایران است. امیر قطر به بایدن قول داد اگر روس‌ها گاز طبیعی را قطع کنند به اروپا کمک خواهد کرد. اما قطر در حال حاضر به قراردادهای بلندمدت با شرق آسیا متعهد است و مشخص نیست چه مقدار از گاز طبیعی مایع آن برای اروپا در دسترس است.

7

قطر زمانی که در پایان ژانویه بایدن این کشور را به عنوان «متحد اصلی غیر ناتو» معرفی کرد، یک پیروزی دیپلماتیک مهم را به دست آورد که اعلام کرد -جایگاهی که تا امروزه تنها 18 کشور و تنها دو کشور کویت و بحرین در خلیج فارس آن را به دست آورده‌اند. این مسئله به قطر اجازه دسترسی به فناوری آمریکایی، کاهش قابل توجه محدودیت‌ها در خرید تسلیحات و وضعیت ترجیحی در خلیج فارس را می دهد. به نظر می رسد که همکاری اقتصادی و روابط نزدیک دیپلماتیک با ایران تاثیر منفی بر در پذیرش قطر-محل بزرگترین پایگاه نظامی ایالات متحده در خاورمیانه- توسط دولت بایدن نداشته است.

آینده رقابت بر سر روابط نزدیک با تامین‌کنندگان انرژی

کشورهای اروپایی و ایالات متحده به دنبال جایگزین هایی برای گاز روسیه هستند تا اهرم پوتین بر اقتصاد اروپا را کاهش دهند. اما این مسابقه -که در حال حاضر بر راه‌حل‌های کوتاه‌مدت تمرکز دارد- حداقل تا زمانی که جهان به طور جدی انرژی‌های تجدیدپذیر را افزایش دهد، به یک استراتژی جدید جهانی گاز طبیعی نیاز دارد.

مسئله غرب در این‌جا فقط این نیست که چه کسی می‌تواند بلافاصله چند میلیون تن گاز بیش‌تر در روز برای گرم کردن اروپا در زمستان تامین کند. بلکه برای آن‌ها نحوه تنوع بخشیدن به منابع گازی هم مورد توجه است  تا حتی در صورت کاهش قدرت روسیه در این زمینه، هیچ گروهی از کشورها قدرت بیش از حد نداشته باشند.

بحران نفت در دهه 1970 ممکن است خاطره‌ای دور باشد، اما تحریم گاز، همانطور که روسیه به اوکراین آموخت و اکنون ممکن است به اروپا آموزش دهد، مستلزم شریک کردن کشورهای خاورمیانه با قدرت‌های بزرگ است.

در مجموع، رفتار روس‌ها با اوکراین نمونه‌ای عالی از آن چیزی است که اگر به یک تامین‌کننده اصلی انرژی وابسته باشید، ممکن است به سرتان بیاید. قراردادهای گازی چین با ترکمنستان و آذربایجان به همراه قرارداد 15 ساله این کشور با قطر برای دریافت 3.5 میلیون تن گاز سالانه، نشان دهنده رقابت مورد انتظار در سال‌های آینده است. روابط نزدیک قدرت‌های بزرگ با کشورهایی که این منابع را کنترل می‌کنند، حیاتی خواهد بود.