اسب تروای پوتین در قلب اروپا کجاست؟

به گزراش اکوایران، دکتر نادر نوربخش در تحلیلی در سال ۹۵ نوشته است: در شرایطی که جنگ در اوکراین توجه‌ها را به این نواحی به عنوان اصلی‌ترین نقطه محل اختلاف میان روسیه و غرب به خود جلب کرد، با این حال جغرافیای وسیع روسیه باعث شده که این کشور در نواحی دیگری نیز با غرب و بالاخص اروپا دچار مناقشه باشد. نادر نوربخش،  کارشناس مسائل اروپا با انتشار یادداشتی با عنوان «کالینگراد، اهرم ژئوپلتیکی روسیه و اسب تروای اروپا» به معرفی یکی از این مناطق پرداخته است.

سرزمینی در دورست‌ها

کالینینگراد که درمنطقه بالتیک و مابین کشورهای لیتوانی و لهستان واقع شده است، ناحیه ای جداافتاده از خاک اصلی روسیه است. در جغرافیای سیاسی به این ناحیه exclave یا برونگان/ برون بوم گفته میشود.

برونگان ممکن است بطورکامل درخاک کشور دیگری محصور باشد یا اینکه بین چند کشور قرار گرفته باشد. برونگان معمولا به دلیل این جداافتادگی ممکن است با خطر استقلال و یا الحاق به کشور دیگر روبرو باشد، یا حداقل دچار محدودیت هایی از نظر عبور و مرور با سرزمین اصلی باشد.

ژئوپلیتیک منحصر به فرد

در طول دوران جنگ سرد قسمت غربی شهر برلین به عنوان بخش جداافتاده از کشور آلمان غربی بطورکامل در عمق خاک آلمان شرقی محصور بود که مشکلاتی را برای ساکنین آن فراهم آورده بود. با این حال ناحیه برونگان کالینینگراد موقعیت ژئوپلیتیکی مناسبی را درمنطقه بالتیک برای روسیه پدید آورده است.

کالینینگراد با سرزمین اصلی روسیه 365 کیلومتر فاصله دارد و تنها بندر اروپایی بدون یخبندان روسیه محسوب می شود و نقش با اهمیتی را در حوزه روابط میان روسیه با کشورهای بالتیک، اروپا و ایالات متحده بازی می کند.

سال‌های دور از خانه

این ناحیه با نام کونیگزبرگ تا پیش از جنگ جهانی دوم به عنوان بخشی از خاک آلمان تلقی میشد. کونیگزبرگ آلمانی نشین در قرن 18 و پس از تصرف توسط خاندان هوهنزولرن رسما استان پروس شرقی از کشور پادشاهی پروس تبدیل شد وبعد از اتحاد آلمان جزو خاک امپراطوری آلمان شد.

در پی شکست آلمان در جنگ جهانی اول و در طی کنفرانس صلح ورسای ویلسون رئیس جمهورایالات متحده با ارائه چهارده ماده خود ازاستقلال و احیای مجدد کشور لهستان حمایت کرد و با تحقق این امر رسما ارتباط سرزمینی میان این ناحیه و خاک اصلی آلمان (جمهوری وایمار)توسط باریکه ای از خاک لهستان موسوم به کریدور لهستان قطع شد.
از سوی دیگر برای تضمین دسترسی لهستان به دریای بالتیک و توانایی تجارت دریایی مستقل لهستان بندر دانزینگ به عنوان بندر آزاد تحت نظارت جامعه ملل اعلام شد که این امر هیچ یک از طرفین را راضی نکرد.نهایتا در سال 1939 و در پی حمله نظامی آلمان نازی به لهستان و اشغال این کشور اتصال زمینی میان این ناحیه و خاک اصلی رایش سوم برقرار شد. شهر کونیگزبرگ در جنگ جهانی دوم به علت بمباران بریتانیا و همچنین حملات ارتش سرخ شوروی به شدت آسیب دید.در ماه های پایانی جنگ جهانی دوم و در پی تصرف اروپای شرقی توسط روس ها این ناحیه نیز توسط ارتش سرخ اشغال شد.

شوروی دست به کار می‌شود: تولد کالینینگراد  

پس از پایان جنگ اگرچه از نظر حقوقی وضعیت مشخصی برای ناحیه پروس شرقی مشخص نبود اما درگذشت روزولت و شکست چرچیل در انتخابات راه را برای استالین باز گذاشت تا شرایط را برای الحاق رسمی این ناحیه به خاک اتحاد جماهیر شوروی فراهم سازد.

از طرف دیگر با این‌که شوروی در ظاهر از 15 جمهوری مستقل بر پایه ضوابط قومی و زبانی تشکیل شده بود اما فرصت برای استقلال این ناحیه به عنوان یک جمهوری SSR نیز فراهم نشد چرا که جمعیت آلمانی زبان ساکن آن از میان رفته بودند. 

هم‌چنین به دلیل نبود اشتراکات فرهنگی یا تاریخی امکان الحاق آن به خاک جمهوری لیتوانی نیز وجود نداشت.لذا این ناحیه بطور رسمی در 17 اکتبر 1945 به خاک اصلی شوروی ضمیمه شد و یک سال بعد نام آن به افتخار سیاستمدار فقید این کشور میخائیل کالینین که به تازگی درگذشته بود از کونیگزبرگ به کالینینگراد تغییر کرد.

روسی‌سازی کالینینگراد 

جمعیت آلمانی این ناحیه که تا پیش ازجنگ جهانی دوم بالغ بر 2/2 میلیون نفربود پس از این الحاق به کمتر از 150 هزار نفر کاهش یافت. در مقابل با مهاجرت سازمان‌یافته روس‌ها به کالینینگراد تا سال 1959 جمعیتی بالغ بر 611 هزار نفر به این ناحیه مهاجرت کردند که بنیان روسی سازی آن را بنا نهادند.

بدین شکل به تدریج نمادهای فرهنگی آلمان از میان رفته ومجتمع های انبوه مسکونی مدرن و دفاتر اداری جایگزین ابنیه تاریخی از جمله کلیساهای آلمانی و قلعه های به جای مانده از قرون وسطی شدند.
همچنین نام قهرمان‌های جنگ جهانی دوم (که در شوروی به آن جنگ بزرگ میهنی اتلاق می شد) جایگزین نام های آلمانی شد. با این وجود تنها انگشت شماری از ساختمان های تاریخی مانند کلیسای جامع کویزبرگ که محل دفن امانوئل کانت بود توانست از شر تخریب رهایی یابد. صنعت کالینینگراد نیز از ساخت صنایع دستی به ادوات نظامی مبدل گشت و زبان روسی جایگزین زبان آلمانی شد.

خط مقدم جبهه جنگ سرد

در طول جنگ سرد کالینینگراد نقشی اساسی در خط مقدم برنامه نظامی اتحاد شوروی ایفا کرد.این ناحیه به عنوان مقر فرماندهی نیروهای ضد پیمان آتلانتیک شمالی ( ناتو) و یک بندر کلیدی برای ناوگان دریای بالتیک شوروی تلقی می‌شد که بالغ بر 300 هزار نفر از پرسنل نظامی شوروی را در خود جای می‌داد.

در واقع این ناحیه تا هم به عنوان نیروی دفاعی و هم در تهاجم احتمالی علیه اروپای غربی بکار گرفته می‌شدند. در طول جنگ سرد ورود آزادانه به کالینینگراد همانند بسیاری از سایت های نظامی شوروی برای شهروندان عادی روسی هم ممنوع بود.

هنگ‌کنگ بالتیک

پس از فروپاشی اتحاد شوروی، روسیه با تهدیدهای مختلفی روبرو شد ازجمله استقلال‌طلبی در قفقاز گرفته تا ادعاهای ارضی دیگرکشورها مانند جزایر کوریل توسط ژاپن، در این میان کالینینگراد پتانسیل هر دو مورد را داشت ازطرفی هم ازسوی لیتوانی، لهستان و حتی آلمان که به تازگی مجددا متحد شده بود ادعاهایی مطرح بود. 

در این بین حتی احتمال اداره مشترک کالینینگراد با کشورهای دیگر هم محتمل بود، اگرچه خطر الحاق به کشورهای دیگر پس از مدت کوتاهی برطرف شد، ولی امکان استقلال و تجزیه طلبی کمابیش باقی ماند.
بااعلام ناحیه کالینینگراد به عنوان منطقه آزاد اقتصادی درسال 1991 بسیاری ازتعرفه های گمرکی و مالیاتی حذف و باعث شد برخی آن را هنگ کنگ ناحیه بالتیک یاد کنند با این وجود از اعطای خودمختاری اقتصادی بیشتر به این ناحیه خودداری شد. از سویی برخی دیگر نیز در روسیه نگران بودند که کالینینگراد به آلاسکای کوچک تبدیل شود. امری که به واقعه فروش آلاسکا به ایالات متحده توسط روسیه تزاری در 1867 اشاره دارد. در کل از منظر اقتصادی هرگز از امکان بالقوه این ناحیه به عنوان دروازه بازار اوراسیا استفاده مناسبی نشد.

کدام هویت؟

ازنظرترانزیت و عبورومرور لیتوانی و روسیه قراداد حذف روادید را امضا کرده اند اما با پیوستن لیتوانی به اتحادیه اروپا کالینینگراد بطور کامل در محاصره منطقه شنگن قرار گرفت و لذا برای عبور و مرور به گذرنامه رسمی و ویزا احتیاج شد که با مذاکرات بعدی شرایط عبور ویژه ای برای آن در نظر گرفته شد اما روادید حذف نشد.

هم اکنون احساسات جدایی طلبانه این ناحیه نسبتا اندک است و براساس آمارها بالغ بر 70 درصد ساکنان آن خود را در درجه نخست روسی میدانند، با این حال نگرانی هایی خصوصا میان نسل جوان نسبت به علاقه به فرهنگ آلمانی در این ناحیه وجود دارد و حتی پیشنهاد هایی برای بازگشت نام قدیمی آن یعنی کونیگزبرگ نیز مطرح شده است. اخیرا روسیه با ساخت بنای کلیسای ارتدوکس در اصلی ترین میدان شهر تلاش هایی را برای جلوگیری از بازسازی یا احیای بنا های قدیمی مانند کلیسای آلمانی آغاز کرده است.

یک اهرم ژئوپلیتیکی: اسب تروای اروپا

در طول جنگ سرد کالینینگراد که در جوار کشور های پیمان ورشو بود و اینکه روزی این ناحیه جدا افتاده محصور در میان اتحادیه اروپایی قرار گیرد امری بعید به نظر میرسید. امروزه و با گسترش ناتو به شرق و استقرار سامانه های موشکی ایالات متحده در این منطقه، روسیه از کالینینگراد به عنوان یک اهرم ژئوپلیتیکی استفاده میکند بطوریکه برخی از کالینینگراد به عنوان اسب تروای اروپا یاد میکنند.

از طرف دیگر روسیه نقش این ناحیه را در تامین امنیت خط لوله انتقال گاز نورد استریم حیاتی میداند. روسیه در این ناحیه سیستم رادار و سامانه دفاعی موشکی و نیز امکانات استقرار موشک های بالستیک دارای قابلیت حمل کلاهک هسته ای ایجاد نموده است که تا شعاع 700 کیلومتری خود و نقاط مهمی از اروپا از جمله برلین را در برمیگیرد مسئله ای که بدون وجود این ناحیه برونگان برای روسیه امکان پذیر نبود و بار دیگر اهمیت جغرافیای سیاسی در معادلات بین الملل را نشان میدهد.

نویسنده: دکتر نادر نوربخش