دستان خالی اردوغان در بازگشت از تهران: کوه موش هم نزایید!

به گزارش اکوایران، سفر روسای جمهور روسیه و ترکیه به تهران همچنان مورد توجه رسانه های بین المللی قرار دارد. پاسگاه تحلیلی المانیتور با انتشار یادداشتی با عنوان «اردوغان با دست خالی از گفتگو با پوتین و رئیسی برمی گردد» نتایج حاصل از این دیدار را از منظر ترکیه بررسی کرده است.

بدون هیچ نتیجه‌ای

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه بدون هیچ نتیجه مشخصی از مذاکرات با همتایان روسی و ایرانی خود در تهران، در حالی که که با پرونده ضخیم مشکلات دوجانبه به آن‌جا رفته بود، بازگشت.

 تنش‌های نسبتا زیاد در روابط ترکیه با روسیه و ایران برطرف نشده و تلاش اردوغان برای چراغ سبز برای مداخله نظامی جدید در سوریه بی‌پاسخ مانده است.

در انتظار دیدار رو در رو

در شرایطی نشست 19 جولای به عنوان بخشی از روند سه‌جانبه آستانه برگزار شد که اردوغان از مدت‌ها پیش در انتظار دیدار رو در رو با ولادیمیر پوتین و ابراهیم رئیسی بود. 

اردوغان بارها به عنوان بخشی از تلاش‌های میانجی‌گرایانه‌ی خود در جنگ اوکراین، به دنبال میزبانی از پوتین در ترکیه بود، اما تلاش‌هایش بی‌نتیجه بود. توافق اولیه هفته گذشته در مورد کریدور صادرات غلات اوکراین از طریق ترکیه راه را برای دیدار رهبران دو کشور هموار کرد. پیش از این برنامه سفر او به تهران که از دسامبر مطرح شده بود، دو بار به تعویق افتاده بود.

اختلافات با تهران

عوامل متعددی در مدت اخیر روابط میان ترکیه و ایران را تیره کرده که در راس آن مواضع متضاد در قبال سوریه قرار دارد. 

بن‌بست سیاسی در عراق، جایی که آنها از جناح‌های رقیب برای تشکیل دولت حمایت کرده‌اند، مسئله مهم دیگری محسوب می‌شود. تنش‌ها در عراق نیز از رقابت بر  سر نفوذ در کرکوک، موصل و تلعفر ناشی شده است. انتقاد ایران از تعقیب حزب کارگران کردستان در خاک عراق توسط ترکیه؛ حمله به پایگاه ترکیه در بشیقه توسط نیروهای نزدیک به ایران؛ و حمایت آنها از نیروهای ایزدی مرتبط با پ‌ک‌ک در سنجار و مناقشه پنهانی بر سر صادرات احتمالی گاز کردستان عراق از طریق ترکیه از جمله این موارد است.

علاوه بر این، ایران بیم آن دارد که کریدورهای حمل‌و‌نقل جدیدی که آذربایجان و ترکیه در پی جنگ 2020 قره باغ کوهستانی به دنبال ایجاد آن بودند، ارتباط زمینی این کشور را با ارمنستان قطع کند.

تهران هم‌چنین مدعی‌ست سدسازی ترکیه بر روی رودخانه‌های فرامرزی باعث کمبود آب و خشکسالی در ایران شده است. یکی دیگر از عوامل تحریک‌کننده، ساخت دیوار مرزی توسط ترکیه است که به بهانه اینکه ایران اجازه می‌دهد پناهجویان افغان بدون کنترل وارد ترکیه شوند، ساخته می‌شود. 

نگرانی‌ها مبنی بر این‌که نزدیک شدن آنکارا به محور عبری-عربی ایران را هدف گرفته و همکاری اطلاعاتی ترکیه و اسرائیل تنها بر تنش ها افزوده است.

چه نتیجه‌ای از مذاکرات سه‌جانبه و دوجانبه؟

اردوغان و رئیسی علاوه بر حضور در مذاکرات سه جانبه درباره سوریه، ریاست جلسه شورای همکاری عالی ترکیه و ایران در تهران را بر عهده داشتند. اما مذاکرات سه جانبه و دوجانبه چه نتیجه ای داشت؟

کوه موش هم نزائید

حامیان اردوغان ممکن است از این که چگونه او پوتین  را معطل کرد به وجد آمده باشند -که ظاهراً جبرانی برای لحظات ناخوشایند اردوغان در مسکو در سال 2020 بود- اما با بررسی بیانیه مشترک نشست و اظهارات رهبران، به نظر می‌آید که اردوغان نتوانست آن‌چه را که می‌خواست به دست آورد یا در حل مشکلات برجسته پیشرفت کند. خلاصه که کوه حتی یک موش هم نزائید.

8 قراردادی که ترکیه و ایران در زمینه‌های مختلف امضا کردند، فاقد هر گونه جنبه استراتژیک یا ارزش اقتصادی آینده‌داری هستند. موضوع کلیدی در دستور کار، تمدید قرارداد خرید گاز ترکیه از ایران بود که در سال 2025 منقضی می‌شود و ظاهراً زمان‌بر خواهد بود. دو طرف بر هدف خود برای افزایش تجارت دوجانبه از 7.5 دلار فعلی به 30 میلیارد دلار تاکید کردند. مبادلات تجاری نه تنها به دلیل تأثیر تحریم‌های ثانویه ایالات متحده، بلکه به دلیل نگرش بازدارنده تهران در قبال شرکت‌های ترکیه‌ای، بسیار پایین‌تر از پتانسیل مورد نظر باقی مانده است.

تردید در همکاری های نظامی

اردوغان که در سفرهای خارجی خود به طور فعال پهپادهای مسلح بیرقدار ساخت ترکیه را تبلیغ کرده، برای اولین بار از همکاری صنایع دفاعی با تهران صحبت کرد. وی گفت: «من برای همبستگی در این زمینه اهمیت زیادی قائل هستم» و افزود که تلاش‌های جدید در بخش‌های دفاعی، نفت و گاز می‌تواند به دستیابی به هدف تجاری 30 میلیارد دلاری کمک کند.

این که دو طرف دقیقاً چه چیزی را در زمینه همکاری دفاعی مورد بحث قرار دادند، ناشناخته باقی مانده است. جیک سالیوان مشاور امنیت ملی آمریکا هفته گذشته مدعی شد که ایران در حال آماده شدن برای ارائه صدها هواپیمای بدون سرنشین به روسیه است. اگرچه تهران این ادعا را رد کرد، اما فرمانده نیروی زمینی این کشور بعداً گفت که ایران آماده صادرات سلاح به «کشورهای دوست» است.

بعید است ترکیه، به عنوان متحد ناتو و ایالات متحده، جزو کشورهایی باشد که ایران آنها را به عنوان دوست طبقه بندی می کند. علاوه بر این، هرگونه معامله دفاعی با ایران مستلزم آن است که ترکیه چشم‌انداز تحریم‌های آمریکا را که قبلاً برای خرید سامانه‌های دفاع هوایی از روسیه تجربه کرده ، در نظر بگیرد.

نمایش همبستگی  با روسها

در حالی که سخنان اردوغان در مورد مشارکت بیشتر با ایران به نظر می رسد کمی بیش از یک آرزوی آرزو باشد، روابط روسیه با ایران در حال پیشرفت است. ساعاتی پیش از ورود پوتین به تهران، شرکت ملی نفت ایران و گازپروم -غول گازی روسیه- یادداشت تفاهمی به ارزش 40 میلیارد دلار امضا کردند -- رقمی بی سابقه برای بخش انرژی ایران. بر اساس این قرارداد، روس ها به توسعه میادین گازی کیش و پارس شمالی و همچنین شش میدان نفتی در ایران کمک خواهند کرد.

علاوه بر این، مقامات ایرانی ناتو را مقصر اصلی در جنگ اوکراین معرفی کردند که به عنوان نوعی نمایش همبستگی قابل‌توجهی  در واکنش به نشست جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده با رهبران عرب به شمار می آید که در طی آن او متعهد شد که ایالات متحده از خاورمیانه کناره‌ نخواهد گرفت که خلئی را ایجاد کند که «چین، روسیه یا ایران آن را پر کنند».

مذاکرات ناخوشایند

به همین ترتیب، مذاکرات درباره سوریه برای اردوغان چندان خوشایند از آب در نیامد. در حالی که اردوغان بر طرح خود برای یک عملیات نظامی جدید در شمال سوریه با هدف قرار دادن تل رفعت و منبج -تحت کنترل کردها- پافشاری می کرد، اما نتوانست رضایت مورد انتظار همتایان خود را جلب کند. ایران با ترسیم یک خط قرمز واضح خطاب به اردوغان اعلام کرد که هرگونه عملیات نظامی در سوریه برای منطقه مضر است و آلت دست تروریست ها می شود.

اردوغان در سخنانی در نشست سه جانبه گفت: تل رفعت و منبج به «منبع تروریسم» تبدیل شده اند و «زمان آن فرا رسیده تا پاکسازی شوند». پوتین به نوبه خود تاکید کرد که دولت سوریه باید کنترل شمال شرق تحت کنترل کردها را به دست بگیرد.

سرسختی بیشتر تهران

فیصل مقداد، وزیر امور خارجه سوریه که در همان روز به تهران سفر کرده بود، پس از گفتگو با حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی خود گفت که اردوغان در این اجلاس به اهداف خود دست نیافته است. امیرعبداللهیان نیز گفت: با توجه به احتمال درگیری، این اجلاس به دنبال تغییر مسیر تحولات و هدایت آن به مسیر سیاسی بود.

تهران در مخالفت با اقدام نظامی جدید ترکیه در سوریه صریح تر از مسکو بود که می توان آن را به دلایل متعددی فراتر از میزبانی این اجلاس نسبت داد. نخست، تهران از این که تصمیمات مهم در مورد سوریه به طور فزاینده ای تحت تأثیر گفت و گوهای روسیه و ترکیه شکل گرفته، ناراضی است و می خواهد نقش خود را در روند سه جانبه آستانه ایفا کند و در بحبوحه اشتغال روسیه به اوکراین، جایگاه خود را در سوریه ارتقا دهد. همچنین ایران بر این باور است که روسیه به خاطر منافع راهبردی گسترده تر خود در سوریه به ترکیه امتیاز داده  و دیگر حاضر نیست تصمیمات را به داد و ستد بین آنکارا و مسکو بسپارد. بر این اساس، ایرانی‌ها به دنبال همکاری نزدیک‌تر با دمشق بوده‌اند و با میزبانی از بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه در ماه می در تهران، عزم خود را برای به دست گرفتن ابتکار عمل نشان می‌دهند.

علاوه بر این، دمشق و مسکو نگرانی‌های مشترکی دارند مبنی بر اینکه تغییر وضعیت تل رفعت و منبج موقعیت شهر حلب را به خطر می‌اندازد – چشم‌اندازی خطیر برای ایران به واسطه شهرک‌های شیعی زهرا و نوبل که در مسیر بین تل رفعت و حلب قرار دارند.

فاصله از متحدان غربی

بیانیه مشترک این نشست، در مقایسه با نشست آستانه در ماه ژوئن، ملاحظات کمتری را برای ترکیه در مورد وضعیت سوریه در نظر می گرفت. طرفین بر تعهد خود به مبارزه با تروریسم «در همه اشکال آن» تاکید کردند و بر «نگرانی جدی» در مورد گروه های تروریستی در ادلب تاکید کردند. در این بیانیه با اشاره به حرکت خودمختاری به رهبری کردها در شمال، آمده است که طرفین مصمم به «ایستادن در برابر برنامه های جدایی طلبانه» هستند و «تمام تلاش ها برای ایجاد واقعیت های جدید در میدان به بهانه مبارزه با تروریسم، از جمله خودمختاری نامشروع را رد می کنند.». اگرچه این بند منعکس کننده نگرانی های آنکارا است، اما بند بعدی تاکید می کند که امنیت و ثبات در شمال سوریه «تنها بر اساس حفظ حاکمیت و تمامیت ارضی این کشور محقق می شود».

طرفین تحریم های یکجانبه علیه سوریه را رد کردند و خواهان حمایت بین المللی از پروژه های زیرساختی اساسی برای کمک به بازگشت آوارگان شدند. تاکید بیانیه بر بازسازی بی قید و شرط نشان می دهد که اردوغان در این موضوع از متحدان غربی فاصله گرفته است.

اردوغان در گفت و گو با خبرنگاران در پرواز بازگشت به خانه گفت که اختلافات بین رهبران آشکار است، اما قول داد که گزینه نظامی را تا زمانی که نگرانی های امنیت ملی ترکیه حل نشود، روی میز نگه دارد. او گفت: «ما آرزو داریم روسیه و ایران را در مبارزه با سازمان های تروریستی در کنار خود داشته باشیم. آنها باید در اینجا از ما حمایت کنند.» اردوغان با یادآوری درخواست بیانیه مشترک از واشنگتن برای خروج نیروهایش از شمال شرق، گفت: «این امر کار را برای ترکیه آسان‌تر می‌کند زیرا این آمریکاست که گروه‌های تروریستی را در آنجا تغذیه کرده است».

در مجموع، به نظر می‌رسد اردوغان با وجود ناکامی در جلب نظر شرکای خود، مایل به اعمال فشار برای یک عملیات نظامی است. هر کسی می تواند حدس بزند که در نهایت او چه خواهد کرد.