رمزگشایی از انگیزه‌های پکن برای احیای برجام؛ «شی» آخرین امیدِ توافق؟

به گزارش اکوایران، سفر سه روزه ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران به پکن، پس از عقب‌گردی که در پی سفر شی جین پینگ، رهبر چین به عربستان سعودی در ماه دسامبر رخ داد، نقش متعادل‌کننده چین در خلیج فارس را احیا کرد. به طور نمادین، پکن خواست به ایران اطمینان دهد که شریکی است که ارزش آن برای چین کم‌تر از عربستان سعودی و امارات متحده عربی نیست. اما شواهد کمی وجود دارد که پیشرفت اقتصادی که بار دیگر مقامات ایرانی تبلیغ آن را می‌کنند، پس از امضای ده‌ها یادداشت تفاهم برای چندمین بار بین دو کشور اتفاق بیافتد.

به نوشته دیپلمات، در واقع، مانع اصلی اجرای مشارکت استراتژیک جامع ۲۵ ساله چین و ایران که در سال ۲۰۲۱ امضا شد، وجود تحریم‌های ثانویه ایالات متحده است. یا، از منظری دیگر، عدم بازگشت به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) پس از خروج آمریکا از آن در سال 2018.

برجام، بهترین گزینه برای پکن

همان‌گونه که پیش از این هم بدان اشاره شده، توافق هسته‌ای با ایران به بهترین وجه منافع امنیتی چین در خلیج فارس را تامین می‌کند.

با این حال، شکی نیست که پکن برای احیای این توافق کار زیادی انجام نداده است. سفر رئیسی به چین زمانی انجام شد که چشم‌انداز بازگشت به توافق با ایران یا حتی یک توافق دیگر، ضعیف است. با این حال، علی‌رغم وضعیت در کمای توافق، شی مجدداً بر تعهد چین به اجرای سریع برجام تأکید کرد. 

وعده شی به رئیسی

به گفته فن هونگدا، استاد مطالعات خاورمیانه در دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای و کارشناس برجسته چینی در مسائل ایران: «با تامل درباره آن‌چه رئیس‌جمهور شی به رئیس‌جمهور ایران در پکن گفت، فکر می‌کنم چین واقعاً می‌خواهد مذاکرات برجام را پیش ببرد. پکن نمی‌خواهد توافق ایران کنار گذاشته شود.»

در واقع، طبق روایت رسمی، شی به رئیسی اطمینان داد که «چین به مشارکت سازنده در مذاکرات برای ازسرگیری توافق هسته‌ای، حمایت از ایران در حفظ حقوق و منافع مشروع خود، و تلاش برای حل و فصل سریع‌تر این توافق ادامه خواهد داد. »

عدم تغییر در موضع پکن

سخنان شی تعجب برانگیز نیست. از سال 2018، موضع چین در مورد برجام تغییر چندانی نکرده است - ترکیبی از درخواست برای بازگشت به توافق و سرزنش یک‌جانبه‌گرایی ایالات متحده در حالی که در حاشیه مذاکرات وین باقی مانده است.

اما مسئله نامشخص آن است که مقامات چینی به طور خصوصی به همتایان ایرانی خود گفته‌اند. حضور علی باقری کنی، مذاکره‌کننده ارشد ایران در برجام، در هیئتی که به چین سفر کرده است، اگرچه با توجه به گستردگی این سفر تعجب‌آور نیست، اما حکایت از تبادل نظری عمیق‌تر از لفاظی‌های تکراری دارد.

تعادل متزلزل و رضایت از وضع موجود

به نظر می رسد چین به اندازه کافی با وضعیت موجود راحت است، نه به این دلیل که بهترین گزینه روی میز است -این گزینه بازگشت به برجام است- بلکه به این دلیل که از دیدگاه پکن، این وضعیت برای تضمین منافع اصلی چین در منطقه کافی است. به هر حال، حتی پس از خروج ترامپ از توافق با ایران، چارچوب گسترده‌تر توافق همچنان پابرجاست و کنترل حداقلی بر تشدید تنش‌های هسته‌ای ایران را تضمین می‌کند و طرف‌ها را درگیر مذاکرات نگه می‌دارد.

بله، سرمایه‌گذاری‌های چین در ایران از سال 2018 کاهش یافته است و نشان می‌دهد که این توافق چقدر برای آینده روابط چین و ایران حیاتی است. اما روابط اقتصادی، مالی و سیاسی بین پکن و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس بدون تأثیر از تنش‌های دریایی در خلیج فارس در حال شکوفایی است. سفر شی جین‌پینگ به عربستان سعودی در ماه دسامبر نشان داد که علی‌رغم یک برجام رو به زوال، ردپای چین در منطقه هم‌چنان به گسترش به ظاهر غیرقابل توقف خود ادامه می‌دهد و مورد استقبال شرکای عرب قرار می‌گیرد.

در یک صحنه جهانی که مسائل مهم‌تری توجه دیپلماتیک چین را به طور کامل درگیر کرده است- رقابت با ایالات متحده و جنگ روسیه و اوکراین – انگیزه‌ها برای تخصیص منابع دیپلماتیک گرانبها برای ایفای نقش فعال در میانجیگری بین ایران و واشنگتن بسیار کم است، به ویژه با توجه به اینکه پکن فاقد اراده و تجربه برای رهبری مذاکرات برای احیای برجام است. در عوض، چین بسیار راحت‌تر است که از طریق واردات مخفیانه نفت ایران، یک راه نجات اقتصادی به تهران بدهد که هم مزیت یک منبع نفت خام ارزان قیمت برای چین را دارد و هم از خطر یک تشدید بالقوه، زمانی که جمهوری اسلامی از نظر اقتصادی در تنگنا قرار بگیرد، اجتناب می‌کند. نتیجه یک تعادل متزلزل است که به شدت وابسته به وضعیت موجود است.

انگیزه‌های پکن برای احیای برجام

 گلوبال تایمز در سرمقاله‌ای پیش از دیدار رئیسی، روابط چین و ایران را «ضد هژمونی و ضد قلدری» توصیف کرد، موضعی که بسیاری از کارشناسان چینی در آن اشتراک دارند. از منظر چین، خروج ترامپ از توافق ایران و اعمال تحریم‌ها نمونه‌ای از یک‌جانبه‌گرایی آمریکاست.

به گفته پروفسور فن، «اگر بتوان در روابط بین‌المللی درباره عدالت صحبت کرد، خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام واقعاً اشتباه بوده است. از سرگیری اجرای کامل برجام نیز [موضوع] احترام به انصاف و عدالت بین المللی است.»

به نظر چین، طرفی که پس از به خطر انداختن برجام نیاز دارد که سازش کند، ایالات متحده است نه ایران. با این حال، به گفته فن، در حالی که برجام همچنان بهترین گزینه برای چین است، «اگر ایالات متحده و ایران بتوانند خارج از مذاکرات برجام به یک راه حل دوجانبه دست یابند، توافق فعلی چندان اهمیتی نخواهد داشت. اما آیا این دو کشور می‌توانند در یک دوره کوتاه‌تر آشتی کنند؟»

تنها ترس از فروپاشی کامل و نهایی برجام می‌تواند چین را وادار کند که ایران را به توافق بازگرداند و مقداری از منابع دیپلماتیک خود را به میانجیگری بین تهران و واشنگتن اختصاص دهد. با این حال، در حالی که وضعیت فعلی روابط چین-آمریکا امید به میانجیگری پکن را کم می‌کند، این شانس وجود دارد که مقامات چینی به طور خصوصی نگرانی‌های خود را با ایرانی‌ها در میان بگذارند. خبر سفر هیئت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران در پی ادعای کشف ذرات اورانیوم با غنای 84 درصد و تشدید تبادلات دیپلماتیک بین ایران و بازیگران منطقه (از جمله سفر قریب‌الوقوع سلطان عمان، میانجی‌گر مهم در جریان مذاکرات برجام) نشان می دهد که چیزی پیرامون برجام دوباره در حال حرکت است، هرچند در جهتی نامشخص.

اگر همانطور که آقای فن گفت، سخنان شی منعکس کننده تمایل مجدد چین برای پیشبرد مذاکرات باشد، ممکن است شاهدی باشد که پکن متوجه شده است که ماجراجویی توافق با ایران به نقطه شکست رسیده است و تعادل نامطمئن فعلی آن ممکن است فرو بریزد.