ماه‌های سخت برای توافق؛ چرا ذی‌نفعان برجام از وضع موجود رضایت دارند؟

به گزارش اکوایران، پنج سال پیش در چنین روزی، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق ایالات متحده، فرمان اجرایی امضا شده‌ای را در برابر دوربین‌های کاخ سفید به نمایش گذاشت که حکایت از خروج یک‌جانبه واشنگتن از توافق هسته‌ای 2015 ایران و قدرت‌های جهانی (موسوم به برجام) داشت.

این رویدادی است که با گذشت پنج سال از آن، هم‌چنان روابط بین‌ الملل را تحت تاثیر خود قرار داده است. جواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین جمهوری اسلامی با یادآوری چنین روزی در صفحه توییتر خود نوشت: «پنج سال پیش در چنین روزی، ایالات متحده برجام را بخاطر منافع اسرائیل ترک کرد و یک دستاورد دیپلماتیک منحصر به فرد را از بین برد. ایالات متحده بدون هیچ جایگزینی، منافع همه - به ویژه آمریکایی‌ها و ایرانی‌ها- را به خطر انداخته است. نتیجه آن، رها کردن فرصت‌های مشترک به نفع توهمات حاصل جمع صفر است».

پنج‌سال پس از خروج ترامپ از برجام

در شرایطی که امروز، جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از تماس با وزیر امور خارجه ایران و شتاب گرفتن همکاری تهران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خبر داد، با این همه، به نوشته الجزیره با وجود سال‌ها تلاش و پس از فراز و نشیب‌های فراوان، برجام احیا نشده و این مسئله موجب افزایش تنش‌ها در سراسر منطقه شده است.

تحریم متعدد نهادها، مؤسسات و اشخاص ایرانی از سوی ترامپ –که بخشی از آن با هدف ایجاد مشکل در راه تلاش‌های احتمالی برای احیای توافق از سوی جانشینش صورت گرفت- همگام با تغییر فضای سیاسی همگی مانع از احیای برجام شد.

رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده ادعا کرد برجام به اندازه کافی از دستیابی تهران به سلاح هسته‌ای جلوگیری نمی‌کند و از این‌که یکی از مهم‌ترین دستاوردهای سیاست خارجی سلف خود باراک اوباما را خنثی شد، اظهار خرسندی کرد.  دولت او ده‌ها شرط را برای مذاکره مجدد درباره توافقی که برای واشنگتن مطلوب‌تر بود تعیین کرد، که عملاً به تسلیم سیاسی کامل ایران تبدیل می‌شود.

تداوم دکترین مقاومت

جای تعجب ندرد که تهران راه «مقاومت» را در رویارویی با ترامپ انتخاب کرد. سیاست موسوم به «فشار حداکثری» دولت ترامپ که شامل اعمال شدیدترین تحریم‌ها علیه ایران می‌شود، از آن زمان به‌طور چشمگیری بر اقتصاد ایران تأثیر گذاشته است. دولت بایدن هم علی‌رغم آن‌که در ابتدا سیاست‌های سلف خود در قبال ایران را محکوم می‌کرد، اما عملا بدان پایبند مانده است.

تورم سرسام‌آور همچنان مردم ایرانی را تحت فشار قرار می‌دهد و ارزش پول ملی در مسیر نزولی قرار گرفته است –آن هم در شرایطی که تهران به‌تدریج فروش نفت خود را با وجود تحریم‌ها افزایش داده است. با این حال، به گفته واشنگتنمقامات ایران از دکترین خود مبنی بر سرپیچی از خواست ایالات متحده عدول نکرده و البته حملات به منافع آمریکا در سراسر منطقه در سال‌های اخیر چند برابر شده است.

از اوج تنش‌ها تا «پیروزی استراتژیک»

ترور سردار قاسم سلیمانی –فرمانده فقید نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی- توسط آمریکا در عراق در اوایل سال 2020 تنش‌ها را به اوج رساند و تهران و واشنگتن در آستانه جنگ قرار گرفتند.

اخیراً، ایران طی دو هفته گذشته دو نفت‌کش را در تنگه هرمز و خلیج عمان توقیف کرد که رسانه‌های غربی مدعی شدند که در واکنش به توقیف نفت‌کش دیگر حامل نفت ایران توسط آمریکا صورت گرفته است.

در همین حال، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران، طی سفری که اولین سفر رئوسای‌جمهور ایران به سوریه در طول 13 سال اخیر به شمار می‌رود، با بشار اسد در دمشق دیدار کرد که رسانه‌های دولتی ایران آن را «پیروزی استراتژیک» برای ایران در مواجهه با شکست‌های آمریکا توصیف کردند.

برجام در منطقه؛ از تشویق ترامپ تا دست دوستی به سوی تهران

از زمان آغاز به کار توافق هسته‌ای 2015، اسرائیل بزرگ‌ترین دشمن برجام بوده و پیوسته با واشنگتن لابی می‌کند تا مرگ این توافق را اعلام کند. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، ترامپ را پس از خروجش از برجام ستایش کرد و تل‌آویو بارها تلاش‌های دیگر امضاکنندگان توافق- یعنی چین، روسیه، فرانسه، آلمان و بریتانیا- برای احیای برجام از طریق مذاکراتی که اکنون متوقف شده را نکوهش کرده است.

اسرائیل همچنین هشدار داده که برای جلوگیری از دستیابی [ادعایی] تهران به بمب، به ایران حمله خواهد کرد و جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی بایدن، هفته گذشته گفت که رئیس جمهور آمریکا مایل است در صورت لزوم «آزادی عملکرد اسرائیل» در این زمینه را به رسمیت بشناسد. این اظهارنظر خشم تهران را برانگیخت و باعث شد علی شمخانی، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی این مسئله را به مثابه قبول مسئولیت واشنگتن در قبال حملات اسرائیل به تأسیسات و دانشمندان هسته‌ای ایران تلقی کند.

در سایر نقاط خاورمیانه، دسته‌ای از کشورهای عربی به رهبری عربستان سعودی نیز با ابراز نگرانی از برنامه هسته‌ای تهران –که آن را کاملاً صلح‌آمیز اعلام کرده– و فعالیت‌های منطقه‌ای تهران، عملکرد ترامپ را تشویق کردند. اما از آن‌جایی که تهران نیز بر فشار خود افزود و آمریکا به تدریج نقش خود را در منطقه کاهش داد، رهبران عرب تغییر سیاست در قبال ایران را در پیش گرفتند. حمله سال 2019 به تأسیسات نفتی عربستان –که به حوثی‌ها منتسب شد- و متعاقب آن عدم واکنش واشنگتن، نقطه‌عطفی برای کشورهای عرب محسوب می‌شود.

پس از دو سال گفتگوی مستقیم، ایران و عربستان سعودی در ماه مارس توافق کردند تا روابط دیپلماتیک خود را با میانجی‌گری پکن از سر بگیرند و انتظار می‌رود سفارتخانه‌هایشان طی روزهای آتی بازگشایی شوند.

رضایت از وضعیت موجود و چالش‌های پیش رو

دست‌کم در حال حاضر، به نظر می‌رسد ذی‌نفعان برجام از حفظ وضعیت موجود در کنار مدیریت تنش‌ها رضایت دارند.

تصویب دو قطعنامه ارائه شده توسط غرب در سال گذشته در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که ایران را مورد انتقاد قرار داد –و متعاقب آن پاسخ تهران- و بن‌بست در مذاکرات از سپتامبر تاکنون هیچ طرفی را بر آن نداشته تا برجام را در غیاب مرده اعلام کند –شاید به این دلیل که جایگزین بهتری برای برجام تاکنون وجود نداشته است.

زنگ خطر به صدا در می‌آید

با این حال، سرنوشت این توافق، زنگ خطر برای ایجاد تقابل‌های بیش‌تری بین تهران و غرب در ماه‌های آینده را به وجود آورده است.

طبق گزارش‌ها، طرف‌های غربی به ایران هشدار داده‌اند که اگر غنی‌سازی اورانیوم خود را افزایش دهد ، آنها وادار به فعال کردن بند «اسنپ‌بک» در برجام –موسوم به مکانیسم ماشه- می‌شوند که به طور خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را بازمی‌گرداند. ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ماه مارس در تهران به توافقی برای افزایش همکاری‌ها دست یافتند که به طور بالقوه می‌تواند از صدور قطعنامه دیگری در نشست آتی شورای حکام آژانس جلوگیری کند.  

ضرب‌الاجل مهم دیگر در ماه اکتبر فرا می‌رسد، زمانی که مطابق با برجام تعدادی از محدودیت‌ها در برابر پژوهش، توسعه و تولید موشک‌های دوربرد و پهپادهای ایران لغو می‌شود.

با توجه به این که اسرائیل هم‌چنان به دولت‌های غربی فشار می‌آورد و غرب تهران را به فروش پهپادهای مسلح به روسیه متهم می‌کند [امری که تهران و مسکو آن را رد کرده‌اند]، ذی‌نفعان توافق در ماه‌های آینده کار سختی برای مدیریت تنش‌ها خواهند داشت.