آخرین فرصت برای دموکراسی ترکیه

به گزارش اکوایران، در حالی که حدود یک هفته تا انتخابات ریاست جمهوری ترکیه باقی است، رسانه‌های دنیا بر رقابتی متمرکز شده‌اند که می‌تواند پس از دو دهه به خارج شدن اردوغان از دولت و به طبع آن تغییر چشمگیر سیاست‌های داخلی و خارجی آنکارا منجر شود. فارن‌افرز در یک گزارش تحلیلی به بررسی ابزارهای اردوغان برای مقابله با ائتلاف قدرتمند مخالفان پرداخته است. 

سیاست‌ورزی با بهره‌برداری از اهرم دولتی

در اواخر فوریه، پس از زلزله عظیمی که بخش وسیعی از ترکیه را ویران کرد، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه با یکی از بزرگترین چالش‌های زندگی سیاسی خود مواجه شد. با سه ماه مانده به انتخابات ریاست جمهوری، واکنش دولت به این فاجعه انسانی سست و آشفته بود. علاوه بر این، سیاست‌های اقتصادی اردوغان باعث تورم شدید شده و بسیاری از شهروندان ترکیه از حکومت قلدرانه او خسته شده بودند. و با کاهش محبوبیت اردوغان، ائتلاف تازه تأسیس متشکل از شش حزب اپوزیسیون، به رهبری کمال قلیچداراوغلو، رئیس حزب جمهوری خواه خلق (CHP)، به طرز شگفت انگیزی منظم و منضبط به نظر می‌رسید. پس از 20 سال در قدرت، اردوغان در آستانه از دست دادن کنترل ترکیه بود.

اکنون امّا، اوضاع متفاوت به نظر می‌رسد. اردوغان با استفاده از نفوذ گسترده‌اش بر رسانه‌های ترکیه، بحث‌های عمومی درباره زلزله را به طور مؤثر محدود کرده است و مباحثه داخلی را به دستاوردهای صنعتی و نظامی ترکیه تحت رهبری خود سوق داده است. در همین حال، یک نامزد حزب ثالث وارد رقابت شده است و ابزار دیگری برای شکستن مخالفان در اختیار اردوغان قرار داده است. و تغییرات دولت او در نحوه تقسیم کرسی‌های پارلمان می‌تواند در رای‌گیری آتی، به حزب عدالت و توسعه (AKP) رئیس‌جمهور امتیاز قابل توجهی بدهد. با نزدیک شدن به انتخابات 14 مه، اکنون به نظر می‌رسد که اردوغان حداقل بتواند به دور دوم انتخابات راه یابد و حزب عدالت و توسعه و شرکای ائتلاف آن حتی ممکن است اکثریت پارلمان را در اختیار بگیرند.

بازگشت اردوغان اگرچه غیرمنتظره به نظر می‌رسد، ویژگی سیاستمداری است که بارها مهارت خود را در استفاده از منابع دولتی به نفع خود و در تفرقه انداختن یا خنثی کردن مخالفان خود نشان داده است. رقابت‌های انتخاباتی اخیر در ترکیه از زمانی که اردوغان در سال 2018 نظام پارلمانی را به یک سیستم ریاستی اجرایی تغییر داد، به‌طور ناعادلانه‌ای به نفع اردوغان بوده است: بوروکرات‌های کلیدی آشکارا از حزب عدالت و توسعه حاکم حمایت می‌کنند و منابع دولتی را در اختیار آن قرار می‌دهند، و نهادهای ظاهراً مستقلی مانند هیئت انتخابات ترکیه. و بسیاری از دادگاه‌های ترکیه از رئیس جمهور خط می‌گیرند. او همچنین از نفوذ خود بر شرکت‌ها برای افزایش قدرت خود استفاده کرده است، به طوری که اکنون کسب و کارهای طرفدار اردوغان نزدیک به 90 درصد از رسانه‌های ترکیه را در اختیار دارند. در همین حال، او بی امان فعالان مهم جامعه مدنی و سیاستمداران اپوزیسیون، از بشردوست و سازمان دهنده جامعه مدنی، عثمان کاوالا گرفته تا صلاح الدین دمیرتاش، رئیس سابق حزب دموکراتیک خلق ها (HDP) که طرفدار کردها و لیبرال است را سرکوب کرده است و بسیاری از آنها در حال زوال در زندان هستند.

اردوغان در استفاده از دولت به نفع خود، استراتژی هایی را به کار گرفته است که توسط اقتدارگرایان دیگر -مانند ویکتور اوربان در مجارستان- برای ایجاد یک زمین بازی ناعادلانه در طول فصل مبارزات انتخاباتی استفاده می‌شوند. این رهبران با به دست آوردن نفوذ گسترده بر قوه قضائیه، بوروکراسی دولتی و رسانه ملی، اغلب توانسته‌اند با وجود قدرت نسبی اپوزیسیون، نتایج مطلوب انتخاباتی را برای خود طراحی کنند. انعطاف‌پذیری اردوغان نشان می‌دهد که خلع کردن یک رهبر غیرلیبرال در رقابت‌های انتخاباتی، حتی رهبری که از حمایت کمی برخوردار است، چقدر دشوار است.

مبارزه پرشور سلطان

بر روی کاغذ، انتخابات امسال چالش‌های جدید بزرگی را برای اردوغان به همراه داشت. یکی از آن‌ها، اقتصاد ترکیه است که برای مدت‌ها در بحران بوده است. پول ترکیه در پنج سال گذشته بیش از 450 درصد از ارزش خود را از دست داده است و تورم به طور پیوسته افزایش یافته و به 100 درصد نزدیک شده است. در گذشته، رشد اقتصادی ثابت برای موفقیت اردوغان بسیار مهم بوده است. او در بیش از 10 انتخابات سراسری پیروز شده است که عمدتاً به خاطر سوابقش در رهایی رای دهندگان از فقر، بهبود دسترسی به خدماتی مانند مراقبت‌های بهداشتی و تأمین رفاه و ثبات اقتصادی بوده است. در واقع، طی دهه اول ریاست جمهوری اردوغان، بین سال های 2003 و 2013، ترکیه مقادیر بی‌سابقه‌ای از سرمایه گذاری مستقیم خارجی را جذب کرد که به تامین مالی معجزه اقتصادی او و تقویت پایگاه حزب عدالت و توسعه کمک کرد. حتی پس از پایان یافتن جریان‌های سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در سال‌های پس از سرکوب اعتراضات «پارک گزی» در سال 2013، اردوغان همچنان توانست اقتصاد را به لطف جریان‌های بزرگ سرمایه‌گذاران جهانی حفظ کند.

با این حال، از سال 2018، سابقه اقتصادی تحسین شده اردوغان از بین رفته است. با تغییر قانون اساسی به یک سیستم ریاستی، او اساساً خود را به عنوان سلطان جدید ترکیه معرفی کرد و رئیس کشور، رئیس دولت، رئیس حزب حاکم، رئیس پلیس ملی و رئیس ارتش شد. در این روند، او همچنین کنترل مستقیم‌تری بر اقتصاد را در دست گرفت و بانک مرکزی استقلال خود را از دست داد و سرمایه گذاران خارجی را به ستوه آورد. علاوه بر این، از زمان شروع همه‌گیری کرونا، سیاست‌های اقتصادی غیرمتعارف او اقتصاد را به آشوب کشانده است. او که متقاعد شده است که نرخ‌های بهره محرک تورم هستند، نرخ‌های ترکیه را پایین نگه داشته و رشد تورم را حتی سریع‌تر کرده و باعث افزایش قیمت مواد غذایی و ناامنی مالی فراگیر شده است. به عبارت دیگر، قدرت گرفتن اردوغان فرش رشد و ثبات اقتصادی را از زیر پای او بیرون کشیده است – و به همراه آن، پایگاه بزرگی که زمانی از او حمایت می کرد.

در عین حال، مخالفان به مراتب متحدتر از گذشته هستند. در انتخابات‌های قبلی، اردوغان می‌توانست با شیطانی جلوه دادن گروه‌های سیاسی مختلف ترکیه مانند چپ‌ها، لیبرال‌ها، کردها و علویان و غیره، به پایگاه بومی‌گرای خود متوسل شود. و از آنجایی که این گروه‌ها خودشان به احزاب مختلف کوچکتر و رقیب تقسیم شده بودند، به اندازه کافی قوی نبودند که با این فشار مقابله کنند. اما در سال 2018، در پاسخ به تغییر نوع حکومت به ریاست اجرایی، چهار حزب اپوزیسیون تصمیم گرفتند با هم متحد شوند و قلیچداراوغلو رهبر آنها شد. در ابتدا، این ائتلاف، اتحاد ملت، اثرگذاری زیادی نداشت، اما در آستانه مبارزات انتخاباتی کنونی، دو حزب دیگر به آن پیوستند و یک جبهه قدرتمند برای تغییر ایجاد کردند که تقریباً کل طیف سیاسی ترکیه را در بر می‌گرفت. اتحاد ملت در برنامه انتخاباتی خود وعده پایان دادن به حکومت تک نفره، بازگرداندن و تقویت هنجارها و آزادی‌های دموکراتیک و برقراری مجدد حاکمیت قانون را داده است. این ائتلاف همچنین وعده دور شدن از سیاست خارجی سرد و مبادلاتی اردوغان را می‌دهد. اگر قلیچداراوغلو برنده ریاست جمهوری شود، آنکارا با جامعه ترنس‌آتلانتیک، به ویژه اروپا، هماهنگی بیشتری خواهد داشت. قلیچداراوغلو همچنین متعهد شده است که ارتدوکسی اقتصادی و استقلال بانک مرکزی را دوباره بپذیرد. همه این تحولات احتمالاً باعث ورود سرمایه جدید خارجی می‌شود و به شروع مجدد رشد اقتصادی کمک می‌کند.

اقتصاد متزلزل و اپوزیسیون متحد در کنار وعده ایجاد ترکیه‌ای جدید تحت رهبری قلیچداراوغلو، سخت‌ترین آزمون انتخاباتی دوران حرفه‌ای اردوغان را رقم زده است. با این حال او استراتژی‌هایی را برای مقابله با این تهدیدها ایجاد کرده است. در حال حاضر، قلیچداراوغلو با اختلاف 1 تا 2 درصدی از اردوغان پیش است. به طور مشابه، ائتلاف اپوزیسیون در رقابت برای کنترل پارلمان از بلوک طرفدار اردوغان موسوم به اتحاد خلق جلوتر است. با این حال اردوغان و حامیانش اکنون بر این باورند که می‌توانند اکثریت پارلمانی را از اپوزیسیون سلب کنند و مانع از پیروزی قلیچداراوغلو در انتخابات 14 مه شوند. اردوغان به خود مطمئن است که اگر انتخابات را به دور دوم بکشاند، در 28 می می‌تواند در آن پیروز شود.

رانت رسانه‌ای

بزرگترین نقطه قوت اردوغان کنترل اطلاعات است. با توجه به نفوذ زیاد او بر رسانه‌های ترکیه و این واقعیت که حدود 80 درصد از مردم قادر به خواندن زبان‌های دیگری به جز ترکی نیستند، شکل دادن به روایت به یکی از قدرتمندترین ابزارهای او برای کسب آرا تبدیل شده است. بسیاری از مردم در جست‌وجوی اخبار آزاد به پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی رفته‌اند و اردوغان نیز اقداماتی را برای مهار آن‌ها انجام داده است. در سال 2020، پارلمان تحت کنترل حزب عدالت و توسعه و متحد آن، حزب ناسیونالیست ترک افراطی حرکت ملی (MHP)، قانونی را در رسانه‌های اجتماعی به تصویب رساند که پلتفرم‌های جهانی را که می خواهند در ترکیه فعالیت کنند مجبور به افتتاح دفاتر در این کشور می‌کند. در صورت عدم پاسخگویی به دستورالعمل‌های دولت برای ممنوعیت یا محدود کردن محتوا، آنها را مشمول تحریم و جریمه می‌کند. در همین حال، معدود شبکه‌های تلویزیونی مستقل ترکیه که توسط شرکت‌های طرفدار اردوغان کنترل نمی‌شوند، اگر محتوایی خارج از روایت مورد تایید دولت را منتشر کنند، با جریمه‌های گزاف مواجه می‌شوند و برای روزها از پخش خارج می‌شوند.

بر این اساس، پوشش خبری به شدت گزینشی بوده است. تورم که در سال 2022 به 85.5 درصد رسید، به ندرت در اخبار ذکر شده است. واکنش فاجعه آمیز دولت به زلزله نیز چنین بود: بیش از 50،000 نفر جان باختند و بسیاری از آن‌ها پیش از فوت چندین روز زیر آوار مدفون و منتظر کمک بودند. از مسائل دیگری از جمله فساد گسترده و فزاینده نخبگان حاکم، از جمله رئیس جمهور و خانواده‌اش؛ اپیدمی کشتن زنان؛ نقض حقوق بشر توسط دولت؛ زندانی کردن روزنامه نگاران و سیاستمداران؛ و دیگر افشاگری‌های بالقوه مخرب در مورد حزب عدالت و توسعه و اردوغان نیز در رسانه‌های ترکیه خبری نیست. در عوض، شهروندان با جریانی مداوم از اخبار در مورد وضعیت رو به رشد ترکیه به عنوان یک قدرت بزرگ بین‌المللی، از جمله داستان‌هایی درباره اولین خودروی تولید داخل این کشور، کشف اخیر ذخایر گاز طبیعی در دریای سیاه و اولین کشتی هلیکوپتربر ترکیه، تغذیه می‌شوند.

جنگ اطلاعاتی اردوغان جنبه تاریک‌تری نیز دارد. کمپین انتخاباتی او به طور موذیانه‌ای مخالفان را با اتهامات نادرست هدف قرار می‌دهد - به ویژه حزب طرفدار کردها، حزب دموکراتیک خلق (HDP) که از اتحاد ملت و نامزد ریاست جمهوری آن، قلیچداراوغلو حمایت می‌کند. اگرچه HDP یک جنبش سیاسی صلح‌آمیز است، رسانه‌های طرفدار اردوغان مدعی شده‌اند که HDP همان حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) است -یک نهاد تروریستی که دهه‌هاست با ترکیه می‌جنگد- و به تبع آن قلیچداراوغلو نیز، «مورد حمایت تروریست‌ها» است.

در مورد اقتصاد نیز، اردوغان از طریق روابط رو به رشد خود با دیگر خودکامگان، مانند ولادمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه و محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، حمایت شده است. در طول بحران تورم سال گذشته، شاهزاده محمد 5 میلیارد دلار به بانک مرکزی ترکیه انتقال داد تا به ثبات اقتصاد این کشور کمک کند. شرکت دولتی روسیه روس اتم در جولای 2022 مبلغ مشابهی را برای تامین مالی یک نیروگاه هسته‌ای جدید در جنوب ترکیه، نیروگاه هسته‌ای آکویو، ارائه کرد. این پول‌ در سراسر اقتصاد ترکیه جاری شد و به ثبات ارز کمک کرد. علیرغم مشکلات اقتصادی خود روسیه، پوتین ممکن است همچنان به همتای ترک خود در زمینه انتقال نقدی کمک کند. اردوغان به دلیل تمایل اقتدارگرایانه و گرایشات ضد غرب خود، هم برای روسیه و هم برای عربستان سعودی جذاب است. پوتین رهبر ترکیه را متحدی می‌داند که می‌تواند به او در تضعیف نظم بین المللی لیبرال به رهبری آمریکا کمک کند. ولیعهد سعودی نیز به صراحت روشن کرده است که معامله با یک خودکامه محافظه کار را به قلیچداراوغلوی حامی دموکراسی و طرفدار اروپا، ترجیح می دهد.

یا من یا هرج و مرج

اردوغان همانند گذشته از سیستم انتخاباتی ترکیه به نفع خود استفاده می‌کند. در سال 2022، او قانونی را تصویب کرد که شانس این را افزایش می‌دهد که حزب عدالت و توسعه و شرکای ائتلاف آن، معروف به اتحاد خلق، کنترل پارلمان را حفظ کنند. در سیستم انتخاباتی ترکیه، روند رای‌گیری ریاست‌جمهوری ساده است: برنده می‌تواند با کسب بیش از 50 درصد آرا یا در صورتی که هیچ نامزدی به آن دست نیابد، با پیروزی در دور دوم بین دو نفر برتر دور اول انتخاب شود. اما مسیر کنترل پارلمان به دلیل سنت اخیر ترکیه در ائتلاف‌های انتخاباتی بسیار پیچیده‌تر است. در گذشته، کرسی‌ها عمدتاً بر اساس آراء کل تقسیم می‌شدند، سیستمی که به نفع قوی‌ترین ائتلاف بود. اردوغان با پیش‌بینی اینکه اتحاد مخالفان در انتخابات 2023 قوی‌تر از ائتلاف او خواهد بود، موفق شد قانون انتخابات پارلمانی را تغییر دهد. اکنون به جای بزرگترین اتحاد، قانون جدید به نفع بزرگترین حزب است که در سیستم چند حزبی ترکیه همچنان حزب عدالت و توسعه است. با توجه به نزدیک بودن رقابت‌ها، این تغییر می‌تواند برای اعطای 10 تا 20 کرسی اضافی به ائتلاف خلق اردوغان و کسب اکثریت پارلمانی در 14 مه کافی باشد، حتی اگر خود اردوغان رئیس جمهور نشود.

و اردوغان کارت دیگری برای بازی در رقابت‌های ریاست جمهوری دارد. مدت کوتاهی پس از زلزله، محرم اینجه، جدا شده از حزب قلیچداراوغلو، وارد رقابت‌های ریاست جمهوری شد و چالش جدیدی را برای مخالفان ایجاد کرد. اینجه که یک پوپولیست چپ میانه است کمتر از ده درصد آرا را در نظرسنجی‌ها دارد و هیچ شانسی برای برنده شدن ندارد، اما حمایت از او عمدتا از سوی رای دهندگانی است که در غیر این صورت به قلیچداراوغلو رای می‌دادند. برای اردوغان، اینجه یک دارایی حیاتی است و دولت هر چه در توان دارد برای افزایش دیده شدن کمپین او انجام داده است.

این پوشش‌ها اینجه را در کانون توجه نگه داشته و به تضعیف آراء مخالفان کمک کرده است. اگرچه تأیید این ارتباط دشوار است، اما منابع رسانه‌ای اردوغان همچنین ممکن است به حضور گسترده اینجه در رسانه‌های اجتماعی دامن زده باشد، و تلاش می‌کند تا موقعیت او را به ازای ضرر ائتلاف مخالفان تقویت کند. با حضور اینجه در رقابت، احتمال زیادی وجود دارد که قلیچداراوغلو نتواند در 14 مه اکثریت را به دست آورد و انتخابات ریاست جمهوری در 28 می بین او و اردوغان به دور دوم برود.

در واقع، اردوغان احتمالاً چنین نتیجه‌ای را در 14 مه دنبال می‌کند: پیروزی مطلق در پارلمان و دور دوم انتخابات برای ریاست جمهوری. در این سناریو، اردوغان در حالی که برای دور دوم انتخابات آماده می‌شود، به رای دهندگان خواهد گفت که یک دولت دو پاره برای ترکیه فاجعه خواهد بود و برای حفظ ثبات باید او را به ریاست جمهوری بازگردانند. استراتژی «یا من یا هرج و مرج» اردوغان در گذشته کارساز بوده است: در سال 2015، زمانی که حزب عدالت و توسعه در ژوئن برای مدت کوتاهی کنترل پارلمان را از دست داد، ترکیه با یک «تابستان جهنمی» روبرو شد که حملات تروریستی پ‌ک‌ک و داعش مشخصه آن بود و همزمان نیروهای امنیتی این کشور واکنش ضعیفی به این وقایع داشتند. رای دهندگان به سرعت پشت سر اردوغان قرار گرفتند و در انتخابات نوامبر اکثریت پارلمانی را به حزب او دادند.

آخرین فرصت برای دموکراسی

رقابت ریاست جمهوری ترکیه شاید پر پیامدترین انتخابات امسال باشد. یا اردوغان شکست خواهد خورد و به ترکیه فرصتی برای احیای دموکراسی کامل خواهد داد، یا پیروز خواهد شد و احتمالا تا پایان عمر در قدرت باقی خواهد ماند. اگر او چنین کاری بکند، هر نهاد مستقلی که باقی‌مانده است‌، از جمله دادگاه‌هایی که هنوز در اختیار او قرار نگرفته‌اند، اتاق‌های فکر، دانشگاه‌ها، خبرگزاری‌ها و وزارت امور خارجه، احتمالاً همگی استقلال خود را به طور کامل از دست خواهند داد و پیامدهای مهمی نه تنها برای نظام سیاسی ترکیه، بلکه همچنین برای سیاست خارجی آن خواهد داشت. مایه خوشحالی پوتین این است که اگرچه ترکیه احتمالاً در ناتو باقی خواهد ماند، اما اردوغانی که مجدداً انتخاب شده، می‌تواند قاطعانه‌تر به عنوان یک خرابکار در داخل این ائتلاف عمل کند و در کنار اوربان، نخست‌وزیر مجارستان ناتو را تضعیف کند.

این احتمال وجود دارد که قلیچداراوغلو بتواند کنترل روایت هرج و مرج را از اردوغان بگیرد و رأی دهندگان را متقاعد کند که سلطان را رها کنند. رهبر اپوزیسیون قبلاً نشان داده است که مسیر اردوغان به سمت شیطان‌سازی و قطبی کردن را دنبال نخواهد کرد. و به نظر می رسد که او بتواند در 14 مه موفق شود. اما اردوغان تجربه سال‌ها دستکاری در نظام سیاسی به نفع خود را دارد و یک استراتژی قوی برای ماندن در قدرت را به کار گرفته است. اردوغان در کنار اوربان، اقتدارگرایی پوپولیستی را در اوایل قرن بیست و یکم ابداع کرد، و با این که این مدل از آن زمان توسط رهبران جاهای دیگر - از جمله دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق آمریکا، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، و ژایر بولسونارو، رئیس جمهور سابق برزیل - کپی شده است، اردوغان همچنان بهترین به کار گیرنده این استراتژی است. و بر خلاف بسیاری از همتایان خود، او تا کنون نشان داده است که نمی‌توان با رای‌گیری او را از قدرت خارج کرد.

در حال حاضر، انتخابات آزاد در ترکیه هنوز مهم است و انتخابات این ماه احتمالا آزاد و مسالمت آمیز خواهد بود. اگر اردوغان شکست بخورد، تغییر قابل توجهی در وضعیت پوپولیسم بومی‌گرا در سطح جهان رقم خواهد خورد. چیزی که کمتر مشخص است این است که در صورت پیروزی اردوغان، انتخابات‌های آینده در ترکیه چگونه خواهند بود.