رپرتاژ آگهی: بسیاری از مسافران ایرانی با چالش پیدا نکردن بلیط قطار، بهویژه در مسیرهای پر رفتوآمد و ایام تعطیل، دستوپنجه نرم میکنند. این دشواری دائمی، از عدم تناسب میان حجم بالای تقاضای سفر و ظرفیت محدود ناوگان ریلی کشور سرچشمه میگیرد. برای روشن شدن این وضعیت، لازم است دلایل اصلی این کمبود و جنبههای گوناگون آن بهطور دقیق و شفاف تحلیل شود. در این مطلب تمامی عوامل کلیدی مؤثر در کمبود بلیط قطار ایران را بررسی میکنیم. همراه ما باشید.
نگاهی کلی به وضعیت عرضه و تقاضای بلیط قطار در ایران
برای درک وضعیت صنعت حملونقل ریلی ایران، باید به ناهماهنگی میان عرضه و تقاضا توجه کرد. از نگاه مسافر، دلایل روشنی برای گزینش قطار وجود دارد. امنیت بالاتر آن در مقایسه با سفرهای جادهای، صرفه اقتصادی چشمگیری که نسبت به پروازهای هوایی دارد و علاوهبر آن آسایش در طول مسیر، جایگاه ویژهای را برای قطار در میان خانوادهها و مسافران تنها، ساخته است. همین محبوبیت سبب میشود در دورههای پرتردد سال، بهویژه تعطیلات نوروز و فصل تابستان، تقاضا آنچنان افزایش یابد که پیدا کردن جای خالی، از صندلیهای عادی گرفته تا بلیط قطار 5 ستاره، بسیار دشوار شود.
در سمت مقابل، سامانه حملونقل ریلی با محدودیتهای بنیادین دستبهگریبان است. شمار لکوموتیوهای فعال و واگنهای مسافری با حجم بالای متقاضیان همخوانی ندارد. علاوهبر این، فرسودگی زیرساختها و خطوط آهن در بسیاری از محورها، مانع حرکت قطارها با سرعت مطلوب و در بازههای زمانی کوتاه میشود. این وضعیت، فاصله بزرگی میان تعداد مسافران خواهان سفر و ظرفیت جابهجایی شبکه ریلی ایجاد میکند که خود دلیل اصلی کمیابی بلیط است.
دلایل اصلی کمبود بلیط قطار در ایران
کمبود بلیط قطار از چند عامل مهم سرچشمه میگیرد. این مسئله به جنبههای گوناگونی، از فرسودگی ناوگان ریلی گرفته تا سیاستگذاریهای کلی، بستگی دارد که باید همگی مورد بررسی قرار بگیرند:
فرسودگی ناوگان و زیرساختهای ریلی
بخش بزرگی از ناوگان ریلی کشور، از لکوموتیو تا واگنهای مسافری، عمر زیادی دارد و فرسوده است. این وضعیت باعث میشود قطارها به دفعات برای تعمیر از چرخه سرویسدهی خارج شوند و ظرفیت جابهجایی مسافر پایین بیاید. از طرفی، قدیمی بودن زیرساختها و خطوط آهن در بیشتر مسیرها، سرعت حرکت قطارها را محدود میکند. به همین خاطر، زمان پیمودن مسیرها طولانیتر شده و شمار سفرهای روزانه کمتر میشود. نوسازی ناوگان و بهسازی خطوط ریلی به سرمایهگذاریهای سنگین نیاز دارد که اجرای آن با سرعت کمی پیش میرود.
اولویت حمل بار بر حمل مسافر
موضوع دیگری که به کمبود بلیط، بهویژه در زمان پیش فروش بلیط قطار، دامن میزند، اولویت دادن به حمل بار در شبکه ریلی است. از آنجا که جابهجایی کالا برای شرکت راهآهن درآمدزایی بهمراتب بیشتری نسبت به فروش بلیط مسافری دارد، در بسیاری از خطوط مشترک، حق تقدم با قطارهای باری است. این سیاست باعث میشود زمانهای خالی روی خطوط برای عبور قطارهای مسافری کمتر شود و در نتیجه، شمار سفرهای مسافری و تعداد بلیطهای موجود کاهش پیدا کند.
توزیع نامتوازن قطارها در مسیرهای مختلف
شیوه توزیع قطارها در خطوط ریلی کشور نامتوازن است. بیشتر توان ناوگان و بهترین قطارها به چند مسیر پررفتوآمد و سودده، مانند تهران - مشهد، اختصاص داده میشود. این تمرکز باعث میشود بسیاری از شهرهای دیگر با کمبود شدید قطار روبهرو شوند.
در نتیجه، برای برخی مقاصد یا هیچ سرویس مستقیمی تعریف نشده یا شمار سفرها آنقدر کم است که پاسخگوی تقاضای مردم نیست. این سیاست در عمل، دسترسی به حملونقل ریلی را برای ساکنان مناطق زیادی از کشور محدود و دشوار میسازد.
مشکلات ساختاری در نظام فروش بلیط
نحوه فروش و توزیع بلیط نیز به خودی خود عامل کمیابی آن است. سهمیههای بزرگی که به آژانسهای مسافرتی داده میشود، باعث میشود تعداد زیادی از بلیطها هرگز به مرحله فروش عمومی نرسند. در کنار این موضوع، فعالیت دلالان و بازار سیاه هم دسترسی عمومی را محدودتر میکند.
این افراد با استفاده از رباتهای خرید، به محض باز شدن سامانهها، بلیطها را به صورت عمده میخرند و بعد با قیمتهای چندبرابری میفروشند. در نهایت، مسافر عادی حتی اگر در اولین لحظات پیشفروش هم اقدام کند، اغلب با پیام «ظرفیت تکمیل شد» روبهرو میشود و از تهیه بلیط باز میماند.
قیمتگذاری دستوری و عدم جذابیت برای سرمایهگذار
نرخگذاری بلیط قطار، دولتی است و قیمتها معمولاً پایینتر از هزینههای واقعی تمام میشوند. این سیاست قیمتگذاری، سرمایهگذاری بخش خصوصی در صنعت ریلی را کمجاذبه کرده است. طبیعتاً وقتی حاشیه سود پایین باشد، هیچ شرکتی برای خرید واگنهای تازه یا توسعه خدمات خود تمایلی نشان نمیدهد. به همین دلیل، هرگونه توسعهای بیشتر به سمت قطارهای لوکس و گرانقیمت، مثل قطارهای ۵ ستاره، میرود که مشتریان محدودتری دارند. این قطارها اما پاسخگوی نیاز عمومی برای سفرهای ارزانقیمت نیستند و مشکل اصلی کمبود بلیط را برطرف نمیکنند.
راهکارهای پیشنهادی برای رفع کمبود بلیط قطار
حل معضل کمبود بلیط نیازمند مجموعهای از اقدامات کوتاهمدت و بلندمدت است. برخی از این راهکارها عبارتند از:
سرمایهگذاری گسترده در نوسازی ناوگان
مهمترین و اولین قدم، اختصاص بودجههای کافی برای نوسازی ناوگان است. این سرمایهگذاری باید صرف خرید لکوموتیوها و واگنهای تازه و همینطور بازسازی کامل قطارهای قدیمی شود. با اضافه شدن قطارهای جدید و بازگشت قطارهای تعمیر شده به خط، شمار صندلیهای موجود برای مسافران به صورت چشمگیری بیشتر میشود و مشکل کمبود ظرفیت تا حد زیادی برطرف خواهد شد.
بهسازی و توسعه زیرساختهای ریلی
اقدام ضروری دیگر، بهسازی و گسترش زیرساختهای ریلی است تا چالشهایی مانند سختی همیشگی در رزرو بلیط قطار تهران مشهد ریشهای حل شود. برای مثال، دو مسیره کردن خطوط اصلی، ترافیک قطارها را روان میکند. در مسیرهای تکخطه، قطارها ناچارند برای عبور قطار مقابل توقف کنند، اما با دو خطه شدن، این توقفها حذف میشود. مجموع این کارها باعث میشود در طول روز شمار بیشتری قطار در هر مسیر جابهجا شود و زمان سفر هم کوتاهتر گردد.
اصلاح نظام فروش بلیط
بازنگری اساسی در شیوه فروش بلیط هم ضروری است. باید مشخص شود که سهم آژانسهای مسافرتی از بلیطها چقدر است تا مردم بدانند چه تعداد بلیط واقعاً برای خرید عمومی عرضه میشود. همچنین، برخورد قاطع با بازار سیاه و دلالانی که با رباتها سایتهای فروش را خالی میکنند، واجب است. با ایجاد سامانههایی که جلوی خریدهای انبوه و خودکار را بگیرند، شانس همه مردم برای تهیه بلیط به صورت برابر و با قیمت اصلی بیشتر میشود.
بازنگری در سیاست قیمتگذاری
روش فعلی قیمتگذاری بلیط باید تغییر کند. بهتر است قیمتها از حالت ثابت و دستوری خارج شوند و بر اساس میزان تقاضا شناور باشند. به این معنی که در روزهای پرتردد و تعطیلات، نرخ بلیط بالاتر برود و در ایام خلوتتر سال، ارزانتر باشد. این شیوه به شرکتهای ریلی کمک میکند درآمد واقعی خود را به دست آورند. وقتی سودآوری کسبوکارشان بیشتر شود، انگیزه پیدا میکنند تا با افزودن واگنهای جدید و بهبود کیفیت، ظرفیت جابهجایی مسافر را بالا ببرند.
مقایسه وضعیت کمبود بلیط قطار در ایران با کشورهای دیگر
در کشورهایی مانند آلمان و فرانسه، راهآهن اساس حملونقل عمومی به شمار میرود. سرمایهگذاری پیوسته دولت و بخش خصوصی، شبکهای وسیع و پیشرفته از قطارهای پرسرعت را ساخته است که با فاصلههای زمانی کوتاه حرکت میکنند. در نتیجه این وضعیت، پیدا نشدن بلیط موضوعی کمسابقه است و رقابت بین شرکتهای ریلی، کیفیت خدمات را در سطح بالایی حفظ میکند.
هند نیز با وجود جمعیت بسیار زیاد، سرمایهگذاری سنگینی روی توسعه راهآهن کرده است. شبکه ریلی این کشور جزو بزرگترینها در جهان است و روزانه میلیونها نفر با هزاران قطار جابهجا میشوند. با اینکه شلوغی جمعیت گاهی مشکلساز میشود، اما اصل دسترسی عمومی به حملونقل ریلی حفظ شده است. تفاوت اصلی ایران با این کشورها، به اولویتبندی و حجم سرمایهگذاریهای بلندمدت در صنعت ریلی برمیگردد.
چگونه در شرایط کمبود بلیط، بهترین انتخاب سفر را داشته باشیم؟
تا زمانی که راهحلهای اساسی به نتیجه برسند، مسافران برای تهیه بلیط باید از روشهای کاربردی استفاده کنند:
- برنامهریزی دقیق برای سفر شامل آگاهی از تاریخ دقیق باز شدن فروش بلیطها و اقدام برای خرید در همان دقایق ابتدای
- انعطاف در انتخاب تاریخ شامل جستجوی بلیط برای روزهای پیش یا پس از تاریخ اصلی و همچنین ساعات خلوتتر مثل نیمهشب
- توجه به ظرفیت خالی بیشتر در قطارهای سالنی یا اتوبوسی
- بررسی مداوم سایتهای فروش شامل مراجعه پیوسته به سامانهها برای یافتن بلیطهای کنسلشده، بهخصوص در روزهای نزدیک به تاریخ سفر
- استفاده از مسیرهای جایگزین شامل تقسیم سفر به چند بخش؛ برای نمونه، سفر با اتوبوس تا شهری نزدیکتر و تهیه بلیط قطار از آنجا تا مقصد نهایی
همانطور که دیدیم، کمبود بلیط قطار یک معضل تکبعدی نیست، بلکه نتیجه انباشت مجموعهای از چالشهای زیرساختی، مدیریتی و اقتصادی است. از فرسودگی ناوگان گرفته تا سیاستهای نادرست در قیمتگذاری و توزیع، همگی دست به دست هم دادهاند تا این تجربه ناخوشایند برای مسافران رقم بخورد. راهحل نیز در یک اقدام خلاصه نمیشود؛ عبور از این بحران نیازمند نگاهی جامع، سرمایهگذاری پایدار و ارادهای جدی برای اولویت دادن به حملونقل ریلی بهعنوان ستون اصلی جابهجایی عمومی در کشور است.
