مانیفست راسل - انیشتین؛ اجازه دهید مردم زنده بمانند

اکوایران: شانزدهم ژوئیه 1945 میلادی، ساعت 5:29 صبح، انفجاری مهیب صحرای شمال آلاموگوردو در نیومکزیکوی آمریکا را لرزاند؛ نخستین بمب اتمی آزمایش و با موفقیت منفجر شد و عصر اتم آغاز گشت. این، نه سرآغاز راه، بلکه نخستین نشانه آشکار مسیری بود که در نقطه امروزی‌اش و در بحبوحه جنگ اوکراین، هر چند روز یک‌بار تن دنیا را می‌لرزاند.

چند سال پیش از آنکه ایالات متحده آمریکا به فکر ساخت سلاح هسته‌ای و بمب اتم باشد، آلمان نازی کار تحقیقاتی برای اجرای این پروژه را آغاز کرده بود. تقریبا همزمان با آغاز جنگ جهانی دوم در سال 1939 میلادی «آلبریت انیشتین» دانشمند برجسته آلمانی در نامه‌ای به روزولت - رئیس‌جمهور وقت آمریکا - به او اطلاع داد که آلمان نازی به دنبال ساخت سلاح اتمی است و هشدار داد که آمریکا باید برای مقابله با آن فکری جدی و عاجل کند. این هشدار، نه به فوریت، اما در هر حال جدی گرفته شد و وقتی مسجل شد که امکان ساخت چنین سلاحی وجود دارد و هشدار انیشتین، گمانه‌زنی و بلوف نبوده، آمریکا تحقیقات گسترده‌ای برای این پروژه را آغاز کرد.

به نتیجه رسیدن پروژه، آنقدرها طول نکشید. کمی قبل از پایان جنگ جهانی دوم، آمریکا نخستین آزمایش بمب اتم خود را در نیومکزیکو انجام داد؛ اما کار به شهوت استفاده از این سلاح مرگبار جدید، به یک آزمایش ختم نشد و تنها چند هفته بعد از آن، آمریکا هیروشیما و ناگازاکی ژاپن را به فاصله سه روز بمباران هسته‌ای کرد؛ اولین و آخرین - تا امروز - مورد استفاده جنگی از سلاح هسته‌ای که حاصل آن پایان جنگ جهانی دوم و مرگ ده‌ها هزار تن در ژاپن بود.

10 سال بعد، یعنی نهم ژوئیه 1955، «برتراند راسل» دانشمند صلح‌طلب بریتانیایی (اصالتا ولزی) بیانیه‌ای را منتشر کرد که یکی از مهمترین هشدارهای چند دهه اخیر درمورد استفاده از سلاح‌های هسته‌ای به شمار می‌رود. این‌بار هم پای انیشتین وسط بود. گفته می‌شود فکر و ایده اولیه نگارش چنین بیانیه‌ای از ذهن انیشتین برآمده بود. او در اواخر عمرش نسبت به اطلاع و هشداری که به روزولت داده بود، ابراز پشیمانی و نسبت به آینده دنیا با وجود سلاح‌های هسته‌ای ابراز نگرانی کرده بود.

همین برای ذهن نگران راسل کافی بود تا کاری را که از همان زمانِ بمباران هیروشما و ناگازاکی شروع کرده بود، به شکلی جدی‌تر به سرانجام برساند. این وسط، نقش «جوزف روتبلات» را هم نباید نادیده گرفت. روتبلات تنها دانشمندی بود که پروژه موسوم به منهتن را ترک کرد؛ یعنی همان پروژه‌ای که کار آمریکا را به آزمایش و بمباران اتمی کشاند. او دلایل اخلاقی را برای خروجش از پروژه عنوان کرده و با هشدار نسبت به مسابقه تسلیحات هسته‌ای در جهان، گفته بود که «نگران آینده کل بشر شده است.»

همین نگرانی‌ها از سوی برتراند راسل و روتبلات عزم آنها برای تلاش در جهت منع اشاعه سلاح‌های هسته‌ای را جزم کرد و با همکاری جمعی از دانشمندان برجسته از جمله آلبرت انیشتین، چند سال بعد یعنی در نهم ژوئیه (18 تیر) 1955 میلادی و در خلال جنگ سرد، بیانیه مشهور آنها که با نام «مانیفست راسل - انیشتین» شناخته می‌شود، منتشر شد.

این مانیفست طی یک کنفرانس خبری در لندن انتشار یافت؛ کنفرانسی که با استقبال کم‌نظیری مواجه شد و بعد از ارائه بیانیه نیز برتراند راسل به پرسش‌های متعدد رسانه‌ها پاسخ داد. برتراند راسل، آلبرت انیشتین، جوزف روتبلات، مکس بورن، پرسی دبلیو بریجمن، لئوپولد اینفلد، فردریک ژولیوت کوری، هرمان جی. مولر، لینوس پاولینگ، سیسیل اف پاول و هیدکی یوکاوا، دانشمندان امضاکننده این مانیفست بودند؛ دانشمندانی که اغلبشان تا آن زمان برنده جایزه نوبل شده بودند یا بعد از آن این جایزه را کسب کردند.

راسل با کمک 10 دانشمند دیگر و در رأس آنها انیشتین و روتبلات، با استدلال‌های قوی خود و کاری چند ساله، آن هم در زمانی که به دلیل اوج‌گیری جنگ سرد و وحشت ساکنان بلوک شرق و غرب از بلوک مقابل، به‌سختی می‌شد خیلی‌ها را از ترسناک بودنِ آینده دنیای همراه با سلاح اتمی قانع کرد، این ریسک را به جان خریدند و پیامشان را به گوش دنیا رساندند؛ پیامی که هرچند 12 سال بعد در قالب امضای پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) در ژانویه ۱۹۶۷ میلادی به موضوعی جدی‌تر تبدیل شد، اما گوش قدرت‌های دنیا را چندان بدهکار خود نکرد.

سوی دیگر پروژه اتمی آمریکا، شوروی - و بعدتر روسیه - بود که از یک سال و اندی قبل به این سو، یعنی دقیقا از زمان حمله خون‌بار به اوکراین، هر از گاهی غرب و عملا کل دنیا را به استفاده از سلاح‌های هسته‌ای‌اش تهدید می‌کند؛ تهدیدی که شاید برای روس‌ها شبیه یک تاکتیک باشد، اما هر بار برای مردم دنیا بوی مرگ می‌دهد.

برتراند راسل در سرآغاز کنفرانس رونمایی و نخستین خوانش مانیفست تاریخی‌اش گفته بود: «من هشدار امضاکنندگان این مانیفست را به اطلاع همه دولت‌های قدرتمند جهان می‌رسانم؛ به این امید که آنها این اجازه را به شهروندان خود بدهند که زنده بمانند!»