رَحِم‌ اجاره‌ای داعش؛ چرا این کشور عرصه ترکتازی تکفیری‌ها شده؟

به گزارش اکوایران، در ماه مارس، تروریست‌های وابسته به «داعش خراسان» به مرکز خرید کروکوس سیتی مسکو حمله کرده که در جریان آن، ۱۴۵ نفر کشته و صدها نفر زخمی شدند. مقامات به سرعت دوازده مرد جوان را دستگیر کردند که همگی از تاجیکستان، جنوبی‌ترین و فقیرترین جمهوری اتحاد جماهیر شوروی سابق بودند.

به نوشته مارلین لارول برای وبگاه فارن افرز، اقتصاد تاجیکستان راکد بوده و ترکیب پایین‌بودن نرخ رشد اقتصادی و جمعیت جوان، دیاسپورای عظیمی را به وجود آورده است. حداقل یک‌چهارم از مردان تاجیک در سن کار در خارج از کشور زندگی می‌کنند. کشوری که آن‌ها پشت سر گذاشته‌اند سرکوب‌گر بوده و دولتی دارد که به اندازه خصومت با هر گونه نشانه‌ای از مخالفت، با بسیاری از اشکال اسلام نیز دشمنی دارد. عوامل اجتماعی-اقتصادی و سیاسی دست به دست هم داده‌اند تا مردان جوان تاجیک به طور ویژه‌ای در برابر افراط‌گرایی آسیب‌پذیر شوند.

در حال حاضر، دستگاه‌های اطلاعاتی روسیه به دلیل جنگ اوکراین و نیاز به نظارت داخلی، بیش از حد درگیر هستند. اما افراط‌گرایی در میان جوامع کارگری مهاجر در روسیه و گردش سلاح از میدان جنگ اوکراین، خطر تروریسم را افزایش داده و به احتمال زیاد، این تهدید تشدید خواهد شد.

نارضایتی عمیق

تاجیکستان تنها کشوری از اتحاد جماهیر شوروی سابق است که در اوایل دهه ۱۹۹۰ درگیر یک جنگ داخلی تمام‌عیار شد. این درگیری با رویارویی دولت مرکزی (که از حمایت روسیه برخوردار بود) با شورشیان استانی، باعث کشته‌شدن ۵۰ هزار نفر و آوارگی نیم میلیون نفر گردید. آن جنگ جرقه مهاجرت گسترده نیروی کار از آسیای مرکزی به روسیه را زد که در دو دهه اول این قرن ادامه یافت و با جنگ جاری اوکراین متوقف نشده است. در سال ۲۰۲۳، نزدیک به یک میلیون شهروند تاجیک به عنوان مهاجر در روسیه ثبت‌نام شدند که تقریباً ده درصد از کل جمعیت تاجیکستان را تشکیل می‌دهد. آن‌ها قربانیان اقتصاد ضعیف این کشور هستند. حدود نیمی از جمعیت تاجیکستان زیر ۲۵ سال سن دارند و در نتیجه، بیکاری جوانان بالا است. مردان جوان به دنبال فرصت به خارج از کشور نقل مکان می‌کنند و اکثر آن‌ها به روسیه می‌روند.

امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان که از سال ۱۹۹۴ در قدرت است، رئیس رژیمی شدیداً سرکوبگر بوده که مخالفان، از جمله رهبران و اعضای حزب اپوزیسیون اصلی، حزب نهضت اسلامی را کشته یا به زندان می‌اندازد و با تبلیغات و فساد فضای عمومی را کنترل می‌کند. رژیم رحمان خویشاوندسالار است و چندین پسر و دختر او در مناصب دولتی ارشد مشغول به کار هستند. رستم، یکی از پسران او رئیس مجلس ملی تاجیکستان است و به عنوان جانشین پدرش شناخته می‌شود. به دلیل کمبود منابع، اقتصاد کشور با مشکل مواجه بوده و به حواله‌های ارسالی مهاجران و قاچاق هروئین از افغانستان وابسته است. بخش کشاورزی کوچک که نیمی از جمعیت را به خود مشغول کرده، همچنان ناکارآمد بوده و بخش خدماتی توسعه‌یافته‌‌ای نیز ندارد.

از زمان پایان جنگ داخلی در سال ۱۹۹۷، رژیم رحمان اسلام را تهدیدی برای مشروعیت خود دانسته و کنترل‌های سختی بر آن اعمال کرده است.

سرویس‌های امنیتی خطبه‌ها و روحانیون را زیر نظر دارند، زنان از نمازخواندن در مساجد منع شده‌اند و کودکان نمی‌توانند آموزش‌های دینی را دریافت کنند. هرگونه آداب و رسوم «خارجی» اسلامی، مانند پوشیدن حجاب به سبک اماراتی یا ترکی، ممنوع است و مردانی که در خارج از کشور آموزش مذهبی می‌بینند، پس از بازگشت اجازه ندارند در قامت روحانی مشغول فعالیت شوند.

این رژیم مخالفان خود را به «وهابیت»، «سلفیت» یا «جهادی‌گری» متهم می‌کند. رژیم معمولاً هرگونه ناآرامی داخلی را ناشی از اسلام‌گرایی می‌داند. برای مثال، چندین درگیری محلی در ناحیه خودمختار پامیر و شهر خوروغ توسط رژیم به عنوان درگیری‌های اسلام‌گرایانه معرفی شده‌اند، در حالی که عمدتاً ناشی از رقابت‌های بین نخبگان بوده‌اند. در نتیجه، ظهور داعش خراسان برای رحمان هم نعمت بوده و هم نقمت؛ زیرا اگرچه به او این امکان را داده که مخالفان خود را به ستیزه‌جویی اسلام‌گرایانه متهم کرده و حمایت بین‌المللی را برای سیاست‌های سرکوبگرانه ناشی از آن جلب کند، اما همچنین ممکن است رژیم او را بی‌ثبات سازد.

هویت جدید اسلامی

اتحاد جماهیر شوروی و بسیاری از کشورهای آسیای مرکزی که از آن پدید آمدند، اسلام را شکلی از فرهنگ ملی می‌دانستند که باید مطیع دولت می‌بود. اما این درک با تفسیری مذهبی‌تر و جهانی‌تر از اسلام با فشار فزاینده‌ای مواجه می‌شود.

برای بسیاری از نسل‌های جوان تاجیکستان، اسلام یک الگوی اخلاقی و انضباطی جذاب، پناهی در برابر فلاکت و سرکوب در کشورشان ارائه می‌دهد. تحت تأثیر این روندها، نقش‌های جنسیتی به سمت سنتی‌شدن مجدد پیش رفته و زنان جوان به طور فزاینده‌ای از نیروی کار خارج شده و با نقش تولیدمثلی خود تعریف می‌شوند. بسیاری از جوانان تاجیک خود را بخشی از امت اسلام می‌دانند تا صرفاً اعضای کشور-ملت خود و برای الهام‌گیری به فراتر از کشورشان نگاه می‌کنند. امارات متحده عربی برای بسیاری به عنوان الگویی موفق از دولتی به نظر می‌رسد که ایمان در کنار مدرنیزاسیون و رفاه اقتصادی شکوفا می‌شود.

اسلامی‌شدن جامعه تاجیک به‌خودی‌خود نشانه‌ای از آشوب و خشونت جهادی نیست. کسانی که خواستار حملات تروریستی و آرمان‌شهر خلافت هستند، اقلیت بسیار کوچکی را تشکیل می‌دهند. علاوه بر این، به حاشیه رانده‌شدن اجتماعی، مردم را بیشتر به سمت خشونت سوق می‌دهد تا شور مذهبی. تحقیقات صورت‌گرفته توسط محققان از جمله نوح تاکر از دانشگاه هاروارد روی جنگجویان داعش به طور مداوم نشان داده که عوامل اصلی جذب، فقر، فقدان فرصت‌های اجتماعی و جرائم خُرد است.

این امر در مورد داعش خراسان که در سال ۲۰۱۵ به عنوان شاخه منطقه‌ای داعش راه‌اندازی شد نیز صادق است. مأموریت آن متحد‌کردن جنگجویانی از خراسان (منطقه‌ای تاریخی که شمال افغانستان و بخش زیادی از مناطق آسیای مرکزی را در بر می‌گیرد) است. داعش خراسان مانند داعش اصلی، خود را نگهبان ایدئولوژی جهادی دانسته و متعهد به ایجاد یک خلافت جهانی است. اما همچنین وسواس‌ها و دشمنی‌های محلی بیشتری از جمله با طالبان پیدا کرده است. رهبران داعش خراسان طالبان را به عدم پایبندی به اصول دینی و ترویج اسلام ملی‌گرا و پشتون‌محور متهم می‌کنند.

در افغانستان، نیروهای داعش خراسان علیه طالبان، اقلیت شیعه هزاره و معابد هندوها و سیک‌ها حمله می‌کند. اما این گروه دشمنان زیادی در خارج از افغانستان نیز دارد. آن‌ها به دلیل همکاری دهلی‌نو با دولت کابل قبل از به قدرت رسیدن طالبان در سال ۲۰۲۱ و همچنین تبعیضی که علیه مسلمانان در دوره حکومت هندوهای ملی‌گرا شدت گرفته، علیه هند موضع گرفته‌اند. همچنین حماس، حزب‌الله، حوثی‌های یمن و ایران را جزو دشمنان خود می‌دانند. آن‌ها به دلیل همکاری روسیه با ایران، سوریه و طالبان با مسکو نیز مخالفند. آن‌ها همچنین چندین اقدام تروریستی در ترکیه، تاجیکستان و ازبکستان انجام داده‌اند.

آسیای مرکزی و به ویژه تاجیکستان محلی مستعد برای جذب نیروهای داعش خراسان به شمار می‌آید. آن‌ها با موفقیت از رسانه‌های اجتماعی برای یافتن مخاطبان پذیرا از طریق محتوایی که به زبان‌های روسی و محلی منتشر می‌شود، استفاده کرده‌اند. این گروه نشریاتی به خط سیریلیک تاجیکی در فضای آنلاین و همچنین پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی مانند تلگرام منتشر می‌کند که محتوای مذهبی، اخبار مربوط به فعالیت‌های داعش، به‌روزرسانی‌های مربوط به امور منطقه‌ای و بین‌المللی و دستورالعمل‌هایی را برای جهادگران مشتاق ارائه می‌دهد. این کانال‌ها از حکومت دیکتاتوری و خویشاوندسالاری رحمان انتقاد کرده و بسیاری از ویدئوهای تبلیغاتی آن‌ها تصاویری جعلی از تحقیر و مرگ او را به نمایش می‌گذارند.

ممکن است داعش خراسان شهروندان تاجیکی را که در داخل کشور رادیکال شده‌اند، جذب کند، اما همچنین در جوامع مهاجر تاجیکی نیز نفوذ دارند. مهاجران ناراضی که از بستگان و جامعه خود دور شده، در شرایط تحقیرآمیز زندگی کرده و با بیگانه‌هراسی مواجه هستند، اغلب اهداف رادیکال‌سازی مناسب‌تری نسبت به کسانی هستند که در جوامع خود زندگی می‌کنند. بسیاری از مهاجران تاجیکی در فرانسه، آلمان، روسیه و ترکیه رادیکال شده‌اند. مقامات ترکیه با نگرانی از این پدیده و پس از حملات به سالن کروکوس مسکو، معافیت ویزا که از سال ۲۰۱۸ به شهروندان تاجیک داده شده را لغو کرده و سفر آن‌ها به این کشور را دشوارتر کردند.

فضای خصومت‌آمیز

روسیه با مهاجران تاجیکی رفتار خوبی نداشته است. فساد سیستمی این کشور آن‌ها را در برابر تصمیمات پلیس و اخاذی آسیب‌پذیر می‌کند. بیگانه‌هراسی به شکلی گسترده دیده می‌شود و اگرچه مقامات روسیه خشونت‌های نژادپرستانه‌ای را که در دو دهه اول این قرن رایج بود را سرکوب کرده‌اند، اما گروه‌های راست افراطی همچنان مرتباً مهاجران آسیای مرکزی را مورد آزار و اذیت قرار می‌دهند. بسیاری از مهاجران در مکان‌هایی جداگانه، در پادگان‌ها یا کانتینرهایی با شرایط نامناسب زندگی می‌کنند. بسیاری از جوانان با روی‌آوردن به هویتی اسلامی که بر نظم و ارزش‌های اخلاقی تأکید دارد، به این فشارها و تحقیرها واکنش نشان داده‌اند. سختی‌های مهاجرت آن‌ها را به سمت نظم و آرامش دینی سوق می‌دهد. از زمان آغاز جنگ اوکراین، مسکو مهاجران را برای گرفتن تابعیت روسیه تحت فشار قرار داده و سپس آن‌ها را برای جنگ در خط مقدم به نیروهای مسلح خود جذب کرده است.

پس از حمله به سالن کروکوس مسکو، مقامات روسیه سرکوب مهاجران تاجیک و سایر آسیای مرکزی را آغاز کردند. آن‌ها صدها نفری که به طور غیرقانونی در روسیه به سر می‌بردند را اخراج کرده، صدها نفر را در فرودگاه‌ها بازداشت کردند و جستجوهای ارعاب‌آمیزی در مراکز و سازمان‌هایی که به مهاجران کمک حقوقی ارائه می‌دهند را انجام دادند. مسکو همچنین بر نیروهای امنیتی تاجیکستان و همسایگان آسیای مرکزی آن فشار وارد کرده تا به مقابله با اسلام‌گرایی داخلی بپردازند. اما این استراتژی به دلیل اینکه به ریشه‌های سیستمی جذب نیرو برای جهاد نمی‌پردازد، شانس کمی برای موفقیت دارد. سرکوب و اخراج به فقر روستایی، زندگی تحقیرآمیز مهاجران، کمبود فرصت‌های اقتصادی، نارضایتی جوانان یا مشکلاتی که مهاجران برای ادغام در جوامع میزبان با آن روبرو هستند، خاتمه نمی‌دهد.

داعش خراسان به عنوان سریع‌ترین گروه جهادی در حال رشد در روسیه، اکنون بر صحنه جهادی محلی تسلط یافته است. در ماه ژانویه، این گروه از یک کمپین جهانی جدید علیه «یهودیان، مسیحیان و شیعیان» خبر داد و هدف آن جذب جوانان ناامید برای مبارزه برای این جنبش است. تا زمانی که دولت‌ها راهی برای رسیدگی به ریشه‌های اصلی این مشکل نیابند، تاجیکستان همچنان مهد جذب نیرو برای جهادگرایی باقی خواهد ماند و شبه‌نظامی‌گری اسلام‌گرا که از آسیای مرکزی نشئت می‌گیرد، همچنان روسیه، ترکیه و غرب را تهدید خواهد کرد.