روایت دوگانه از وضعیت نابرابری در ایران

به گزارش اکوایران، نابرابری از مهمترین دغدغه‌های جوامع امروزی است. دغدغه‌ای که شاید بتوان آن را تاثیرگذار در تمام عرصه‌های جامعه شناختی و روان‌شناختی جامعه دانست. زمانیکه نابرابری در یک کشور افزایش پیدا می‌کند به مرور بر ناامیدی شهروندان، مهاجرت و آسیب‌های خانوادگی و اجتماعی اثر می‌گذارد.

پس می‌توان گفت هرچه اختلاف طبقاتی و نابرابری در یک جامعه کاهش پیدا کند، سلامت روحی در آحاد جامعه افزایش یافته و جامعه از سلامت بیشتری برخوردار خواهد بود.

اصلی‌ترین شاخصی که در اقتصاد کلان، نابرابری را توضیح می‌دهد؛ «ضریب جینی» است. ضریب جینی شاخصی بین صفر و یک است که هرچه به یک نزدیک‌تر باشد نشان دهنده افزایش نابرابری در جامعه و هرچه به صفر نزدیک‌تر باشد نشان‌دهنده کاهش نابرابری در جامعه خواهد بود.

دو نهاد آماری اصلی در ایران وظیفه انتشار ضریب جینی را بر عهده دارند؛ مرکز آمار ایران و بانک مرکزی. بررسی آمارهای این دو مرکز و مقایسه آن‌ها نکات جالبی را از روایت‌های متفاوت نابرابری در جامعه عنوان می‌کند.

در ادامه نگاهی به روند ضریب جینی در ۴۰ سال گذشته داشته و ابعاد این اختلاف آماری مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت. باید به این نکته توجه داشت که بانک مرکزی آمارهای ضریب جینی را صرفا برای مناطق شهری اعلام می‌کند لذا برای مقایسه بهتر دو نهاد آماری، از داده‌های ضریب جینی مناطق شهری مرکز آمار ایران استفاده شده است. در نتیجه در این گزارش منظور نظر از نابرابری و اختلاف طبقاتی، صرفا مربوط به مناطق شهری است.

روند ۴۰ ساله ضریب جینی در ایران

بررسی روند ضریب جینی در ۴ دهه گذشته اقتصاد ایران نشان می‌دهد از سال ۶۳ تا ۸۷ (به جز در دو سال) ضریب جینی مرکز آمار بالاتر از بانک مرکزی قرار داشته است. دراین مدت آمارهای این مرکز ، نابرابری را بیشتر از بانک مرکزی نشان داده است.

طبق آمارها تعداد نوسانات ضریب جینی در آمارهای بانک مرکزی بیشتر از آمارهای مرکز آمار ایران بوده است. در حالیکه در این مدت انحراف ضریب جینی از میانگین در آمارهای مرکز آمار نسبت به آمارهای بانک مرکزی شدیدتر بوده است.

پس از سال ۸۷، به مرور داده‌های ضریب جینی بانک مرکزی نسبت به مرکز آمار بیشتر شد و فاصله گرفت به طوریکه این شکاف تا سال ۱۴۰۱ ادامه یافت و تا این سال آمار ضریب جینی منتشر شده توسط بانک مرکزی با اختلاف در سطوح بالاتری نسبت به مرکز آمار قرار داشت.

در این میان سه نقطه اصلی در سیاستگذاری کشور وجود داشته که بر ضریب جینی و نابرابری در ایران موثر بوده است. اولین نقطه مربوط به اجرای هدفمندی یارانه‌ها در انتهای دهه ۸۰ و دولت محمود احمدی‌نژاد بوده است. پس از این سیاست اختلاف طبقاتی در کشور کاهش یافته و ضریب جینی روند نزولی به خود گرفته است.

دومین نقطه عطف مربوط به انتهای دهه ۹۰ و پرداخت یارانه‌های جدید است که پس از این سیاست نیز کاهش نابرابری در داده‌های مرکز آمار قابل مشاهده است. سومین نقطه عطف به حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی و پرداخت یارانه ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار تومانی به خانوارها مرتبط است. در این نقطه تقابل دو سیاست که یکی باعث افزایش نابرابری و دیگر باعث کاهش آن شده بر آمارهای ضریب جینی موثر بوده است. البته که از برآیند این دو سیاست ضریب جینی توسط هر دو نهاد آماری کاهش یافته است.

بررسی روند نابرابری در این ۴ دهه نشان می‌دهد کمترین سطح نابرابری در کشور بر اساس مرکز آمار در سال ۹۲ (معادل ۰.۳۵۱۲) و براساس داده‌های بانک مرکزی در سال ۱۴۰۲ (معادل ۰.۳۶۱۴) بوده است. از سوی دیگر بیشترین سطح نابرابری در داده‌های مرکز آمار مربوط به سال ۶۵ (معادل ۰.۴۳۴۷) و در داده‌های بانک مرکزی مربوط به سال ۸۱ (معادل ۰.۴۱۹۱) بوده است.

وضعیت نابرابری در سال ۱۴۰۲؛ نامشخص!

همانطور که گفته شد آمارهای ضریب جینی دو مرکز اختلاف زیادی را از سال ۸۸ تا ۱۴۰۱ تجربه کرده است. این اختلاف به معنای درک متفاوت آماری در دو مرکز نسبت به نابرابری است. ریز شدن در آمارهای ضریب جینی در این بازه زمانی نشان می‌دهد روند کلی حرکت ضریب جینی در آمارهای دو مرکز یکسان بوده اما در برهه‌هایی حرکت‌هایی در خلاف جهت یکدیگر داشته‌اند.

اما در سال ۱۴۰۲، آمار ضریب جینی اتفاق عجیبی را رقم زد. بانک مرکزی که پیش‌تر آمار ضریب جینی را منتشر کرده بود، این متغیر را معادل ۰.۳۶۱۴ واحد اعلام کرد. رقمی که شوکه کننده بود. این رقم نشان می‌داد ضریب‌جینی در سال ۱۴۰۲ به کمترین سطح از سال ۵۷ تا کنون رسیده است. آماری که برخی به دلیل سیاست‌های پرداخت یارانه دولت منطقی میدانستند.

تا اینکه در روزهای گذشته مرکز آمار ایران گزارش هزینه و درآمد خانوار در سال ۱۴۰۲ را منتشر کرد. براساس این گزارش ضریب جینی مناطق شهری در سال ۱۴۰۲ بر خلاف گفته بانک مرکزی افزایشی شده و به سطح ۰.۳۸۲۰ رسیده است.

این تغییر در حرکت ضریب جینی یک اتفاق عجیب را رقم زد. ضریب جینی بانک مرکزی از سال ۸۸ تا ۱۴۰۱ همواره اختلاف زیادی با مرکز آمار داشته و نرخ بالاتری را نشان می‌داد اما در سال ۱۴۰۲ به یکباره کاهش شدیدی پیدا کرده و کمتر از داده‌های ضریب جینی منتشر شده توسط مرکز آمار شده است.

اینکه کدام یک از آمارهای درست است نمیتوان اظهار نظر دقیقی داشت و صرفا می‌توان گفت ممکن است دلیل این اختلاف آماری به شیوه محاسبه هر یک از نهادهای آماری بازگردد. اما در نهایت یکی از این آمارها می‌تواند نسبت به دیگری وضعیت نابرابری در سال ۱۴۰۲ را بهتر توصیف کند.

آیا نابرابری در سال ۱۴۰۲ نسبت به ۱۴۰۱ بهبود بسیار زیادی پیدا کرده و یا اینکه اختلاف طبقاتی و نابرابری روند نامساعدتری به خود گرفته است؟ با نگاه آماری باید گفت نامشخص است اما کارشناسان، متخصصان اقتصاد و مردم بهترین قضاوت‌کننده بوده و نظر آن‌ها می‌تواند نشان دهد آمار کدام یک از نهادهای آماری کشور به واقعیت نزدیک‌تر بوده است.