توافقی که کرملین را نگران کرده؛ مرزهای شمالی ایران آرام می‌گیرد؟

به گزارش اکوایران، در 28 نوامبر، آلن سیمونیان، رئیس مجلس ملی ارمنستان، در مورد مذاکرات صلح بین دو کشور به خبرنگاران گفت که «توپ در زمین آذربایجان است. ارمنستان به طور کامل از تمامیت ارضی آذربایجان حمایت می‌کند. ... و اگر دولت آذربایجان اراده سیاسی [واقعی] از خود نشان دهد، توافقنامه صلح می‌تواند ظرف 15 روز آینده امضا شود.»

به نوشته وبسایت اندیشکده جورج‌تاون، جامعه بین‌المللی مدت‌ها اصرار داشته است که راه‌حل مناقشه ارمنستان و آذربایجان در احیا و به رسمیت شناختن مرزهای اداری دو جمهوری، در دوره اتحاد جماهیر شوروی نهفته است. ایروان و باکو، تحت فشار غرب، به سمت راه حلی در امتداد این خطوط حرکت کرده‌اند که شامل مبادله مناطق محصور دو کشور می‌شود. با این حال، روسیه نگران است که چنین ترتیبی در نهایت به یک توافق صلح جامع بین دو طرف منجر شود، که می‌تواند نفوذ مسکو در قفقاز جنوبی را بیشتر مختل کند.

مناطق محصور در ارمنستان و آذربایجان در زمان شوروی به عنوان ابزاری برای تثبیت و حفظ کنترل اداری مسکو بر این دو کشور به وجود آمدند. تا زمانی که اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید، هشت منطقه آذری در داخل ارمنستان تابع باکو وجود داشت و دو منطقه ارمنی در داخل آذربایجان تحت کنترل ایروان، علیرغم اینکه هر کدام توسط قلمرو دیگری محاصره شده بودند. این مناطق محصور کوچک بودند: مناطق محصور در ارمنستان در مجموع تنها 124 کیلومتر مربع وسعت داشتند، در حالی که مناطق محصور در آذربایجان تنها 50 کیلومتر مربع وسعت داشتند که معمولاً شامل یک روستا یا گروهی از روستاها می‌شدند. این امر منجر به نادیده گرفته شدن این مناطق توسط بیگانگان شد، اگرچه این مناطق همچنان به طور نمادین برای ارمنستان و آذربایجان مهم هستند.

با تشدید درگیری بین ایروان و باکو و اشغال این مناطق محصور توسط نیروهای نظامی هر دو طرف، تعداد زیادی از ساکنان سابق ارمنی یا آذربایجانی این مناطق فرار کردند. به دلیل درگیری‌های مداوم در سه دهه گذشته، امروزه، این منطقه‌ها شامل تعداد کمی از ساکنان از ملیتی هستند که منجر به ایجاد آن‌ها شده است. در نتیجه، بسیاری بر این باورند که به دلیل سابقه قانونی و غرور ملی، این مناطق محصور باید به کشورهای اصلی خود بازگردانده شوند. جامعه بین‌المللی نیز اصرار دارد که توافقنامه صلح بین دو کشور باید بر اساس احیای مرزهای سال 1991 باشد.

موضوع مبادله این مناطق محصور هم در منطقه و هم -به میزان کمتری- در سطح بین المللی توجه فزاینده‌ای را به خود جلب کرده است. برخی از ناظران تصریح می‌کنند که وضعیت این مناطق با هرگونه توافق صلح پایدار ارتباط تنگاتنگی دارد. برخی دیگر نگران هستند که بازگرداندن این مناطق به وضعیت ملی خود قبل از سال 1991 یا مبادله آن‌ها می‌تواند وضعیت را بی ثبات کند و احتمالاً مبنایی برای درگیری‌های آینده بین ارمنستان و آذربایجان شود. در یک مفهوم گسترده‌تر، مبادله اکسکلاوها بین باکو و ایروان می‌تواند سابقه‌ای برای حل و فصل وضعیت 40 منطقه دیگر در سراسر فضای پسا شوروی ایجاد کند. 30 مورد از این مناطق محصور را می‌توان در آسیای مرکزی یافت، که همچنان جرقه‌هایی از خشونت را ایجاد می‌کنند.

از زمان پایان جنگ دوم قره باغ در نوامبر 2020، این موضوع که باید با مناطق محصور ارمنستان و آذربایجان چه کرد، از حاشیه به مرکز صحنه منتقل شده است. بازگشت کنترل کامل قره باغ به آذربایجان نیز نیاز به یک راهکار برای حل و فصل کامل وضعیت را بیشتر کرده است. در 24 نوامبر، نخست وزیر ارمنستان، نیکول پاشینیان، همین را گفت و اشاره کرد که درخواست‌های قبلی او برای مبادله این مناطق، به عنوان پایه‌ای برای یک توافق صلح گسترده‌تر عمل خواهد کرد.

وضعیت دشوار پاشینیان

مفسران روسی و ارمنی معتقدند که بیانیه پاشینیان و ادامه ترویج مبادله سرزمینی به ناچار موقعیت او در ارمنستان را تضعیف خواهد کرد. آن‌ها استدلال می‌کنند که چنین گرایشاتی می‌تواند بحث‌های نگران کننده‌ای را در مورد مبادلات آتی سرزمینی در قفقاز جنوبی، از جمله احیای گفتگوها در مورد انتقال کنترل بر کریدور زنگزور (سیونیک) از ارمنستان به آذربایجان ایجاد کند.

علاوه بر این، مسکو نگران این است که مبادله مناطق محصور می‌تواند برای حل و فصل دیگر اختلافات مرزی در آسیای مرکزی و به طور کلی در فضای پس از شوروی، به یک سابقه خطرناک تبدیل شود. پاشینیان خود را از نظر سیاسی در موقعیتی قرار داده است که دفاع از آن سخت است، و ارمنی‌هایی که از قره باغ گریخته‌اند به شدت از او انتقاد می‌کنند. در مقابل، پیگیری او برای دستیابی به توافق با باکو بسیاری در جامعه بین المللی را خشنود کرده است. برخی از مفسران خاطرنشان می‌کنند که اگرچه یک مبادله ساده اراضی به ارمنستان سرزمین بیشتری نسبت به آذربایجان می‌دهد، بسیاری از ارمنی‌ها هرگونه تسلیم بیشتر اراضی توسط ارمنستان را کاملاً غیرقابل قبول و تهدیدی برای آینده کشور می‌دانند، حتی اگر انجام این کار باعث تسهیل یک معاهده صلح شود.

پاشینیان در موافقت با اصل مبادله قلمرو، مناقشه بر سر باز شدن کریدور زنگزور را تشدید کرده است. این کریدور آذربایجان را به منطقه نخجوان متصل می‌کند و از استان سیونیک ارمنستان می‌گذرد. برخی از تحلیلگران استدلال کرده‌اند که گشایش این کریدور می‌تواند با بازگشایی امکان مبادلات سرزمینی، جنگ جدیدی را آغاز کند. این ایده مدت کوتاهی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به طور گسترده مورد بحث قرار گرفت. در آن زمان، برخی پیشنهاد کردند که این دو کشور می‌توانند اختلافات خود را حل کنند؛ اگر باکو قره باغ را که دارای اکثریت ارمنی بود، به ارمنستان واگذار کند، و در ازای آن ارمنستان کنترل کریدور زنگزور را به آذربایجان دهد.

مفسران روسی، به طور خاص، نگران این هستند که مبادله ارضی منجر به معاهده صلح بین ارمنستان و آذربایجان، برای حضور کرملین در قفقاز جنوبی مضر باشد. آن‌ها نگرانند که توافق صلح با از بین بردن اصطکاک بین باکو و ایروان که مسکو به طور معمول از آن بهره برداری می‌کند، نفوذ روسیه را کاهش دهد و نفوذ فزاینده غرب را در منطقه برجسته کند. شاید حتی بیشتر از آن، روسیه از تأثیر گسترده‌تری که صلح در قفقاز جنوبی می‌تواند بر آسیای مرکزی داشته باشد، می‌ترسد، جایی که مناطق محصور دوران شوروی بیشتر، و محل اختلافات مرزی جدی هستند. حل و فصل مناقشه ارمنستان و آذربایجان - به ویژه اگر شامل مبادله مناطق باشد- می‌تواند باعث کاهش قابل توجه نفوذ روسیه نه تنها در قفقاز جنوبی بلکه در کل آسیای مرکزی شود.