توماس هابز، فیلسوفی که بیشتر به کار جهان سوم می‌آید

هابز سال ۱۵۸۸ در انگلستان به دنیا آمد. عمر حدودا یک قرنی او در زمانه‌ای پر تلاطم و آشوب سپری شد. دقیق‌تر آن‌که او هم عصر صلح و ثبات را تجربه کرد و هم دوره وحشت و ترسِ ناشی از هرج‌ومرج را. همین هم سنگ‌بنای فلسفه سیاسی‌اش شد؛ هابز به گوشت و پوست و استخوان لمس کرد که صلح و امنیت اولین نیاز بشر است. فهم –یا به عبارت بهتر، فرض– او درباره ذات انسان همین در دل چنین وضعیتی شکل گرفت.

«انسان، گرگ انسان است» این شاید معروف‌ترین جمله‌ای باشد که تا به امروز از هابز نقل می‌شود. این متفکر انگلیسی بر این گمان بود که در نبود اقتدار، به‌عبارتی در وضعیت طبیعی، انسان‌ها دچار جنگ همه علیه همه هستند. هابز می‌گفت تمایل انسان‌ها برای بقا باعث می‌شود که کنار یک‌دیگر جمع شوند، بخشی از آزادی خود را واگذار کنند و به اقتداری ورای خودشان تن دهند.

ایده «قرارداد اجتماعی» خروجی همین نگاه هابز بود. ایده‌ای که بعدتر جایگاهی ویژه در جهان اندیشه پیدا کرد و بزرگانی چون جان لاک و ژان ژاک‌روسو در منطق‌هایی کاملا متفاوت از آن استفاده کردند. او این قرارداد اجتماعی را تنها راه خروج از وضعیت طبیعی –همان جنگ همه علیه همه– می‌دانست. هنوز که هنوز است وقتی اقتدار مرکزی فرومی‌پاشد و جامعه سازماندهی لازم را برای نظم بخشیدن به امور خودش را ندارد، همه به یاد وضعیت وحشتناکی می‌افتند که هابز تصویر می‌کرد.

هابز منتقدان زیادی دارد. آن‌ها نگاه او به ذات انسان را اشتباه می‌دانند. منتقدان نگاه تلخ و بدبینانه هابز به بشر را پیش‌فرض‌هایی عنوان می‌کنند که به فیلسوف انگلیسی اجازه داده امنیت را آن‌چنان برجسته کند که جای ارزش‌های دیگری چون آزادی عمیقا در اندیشه او تنگ شود. آن‌ها حتی فراتر می‌روند و فراگیر شدن این نگاه را برای بشر آسیب‌ناک می‌پندارند؛ چراکه انسانی که دائما نگران بقای خودش است به قدرت راحت‌تر تن می‌دهد و قدرتی هم که نگران بقای خودش باشد به دنبال افزایش زورش می‌رود تا اولویت‌های دیگری چون رفاه مردمانش.

به عبارتی، منتقدان می‌گویند اندیشه هابز از آن دست پیشگویی‌هایی است که هرقدر افراد بیشتری به آن باور داشته باشند، جهان بیشتر در آن مسیر قرار می‌گیرد – Self-Fulfilling Prophecy (پیشگویی خودکام‌بخش) . با این وجود جالب آن‌که وقتی اوضاع منطقه یا کشوری وخیم و بحرانی می‌شود، به نحوی که اقتدار مرکزی و اجتماعی در آن جامعه از بین می‌رود، استفاده از بینش‌های هابز افزایش می‌یابد. آنتونی کیونتون فیلسوف انگلیسی که سال ۲۰۱۰ درگذشت، در دهه ۶۰، که وضعیت کشورهای آفریقایی بسیار آشوب‌ناک بود، گفته بود امروزه هیچ مطلب قابل تاملی درباره وضعیت آفریقا نوشته نمی‌شود مگر این‌که به هابز در آن ارجاعی داده شده باشد.