قمار هسته‌ای بن‌سلمان با جنگ غزه

به گزارش اکوایران، سال گذشته، کمتر از یک ماه پیش از حمله حماس به اسرائیل، تل‌آویو و ریاض در حال مذاکره برای توافقی جهت عادی سازی روابط بودند. پس از دهه‌ها روابط سرد، بهای ریاض برای صلح طبیعتا بالا بود: علاوه بر تضمین‌های امنیتی ایالات متحده و حداقل امتیازات نمادین اسرائیل در مورد حاکمیت فلسطین، مذاکره‌کنندگان سعودی خواستار دسترسی به فناوری هسته‌ای غیرنظامی بودند. امروز، علیرغم فشار تازه دولت بایدن، چنین توافقی تنها یک احتمال دور باقی مانده است. در شرایط کنونی و علیرغم ادامه جنگ اسرائیل و حماس، حتی اگر مقامات سعودی  برای گفتگو با بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل تمایل داشته باشند نیز، مذاکره برای صلح پایدار به احتمال بالا غیر ممکن خواهد بود، بالاخص آن که افکار عمومی جهان عرب، به ویژه سعودی ها از بحران انسانی حاکم بر غزه خشمگین هستند.

اگرچه مذاکرات ممکن است هرگز از سر گرفته نشود اما همین متغیر همچنان منبع مهم و اهرمی بالقوه در روابط ایالات متحده و اسرائیل باقی می‌ماند؛ روابطی که مقامات واشنگتن معتقدند نه تنها می‌تواند به تسهیل آتش‌بس در غزه کمک کند، بلکه می تواند زمینه ساز تشکیل کشور فلسطین شود.

پلن ریاض برای دستیابی به سلاح هسته‌ای

به نوشته اقتصاد نیوز، به نقل از نشریه فارن افرز، از آنجایی که ایالات متحده در مورد چگونگی ارتقای ثبات در خاورمیانه، چه در طول جنگ غزه و چه پس از آن، فرضیه‌های متفاوتی را رصد می کند، موضوع برنامه هسته‌ای عربستان سعودی میان گزینه‌ها برجسته‌تر خواهد بود. اگر واشنگتن امیدوار است که هویج «عادی سازی  روابط تل‌آویو و ریاض»، عربستان سعودی را به اسرائیل نزدیک کند، باید خواسته های پادشاهی در باب همکاری هسته‌ای غیرنظامی و درخواست‌های دفاعی این بازیگر لحاظ شود؛ تحولی که می تواند به طور چشمگیری تصویر امنیت منطقه را تغییر دهد.

در حال حاضر، برنامه هسته‌ای پیشنهادی عربستان شامل رآکتورهای هسته‌ای غیرنظامی است که تحت یک توافقنامه پادمان جامع با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) مدیریت می‌شوند. اما ریاض از لحاظ تاریخی با محدودیت‌های استاندارد مخالف بوده، از همین رو برنامه‌های هسته‌ای صلح‌آمیز اغلب اولین گام برای دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای است. اگرچه عربستان سعودی هنوز زیرساخت هسته‌ای قابل توجهی ندارد، اما در حال ساخت راکتور تحقیقاتی هسته ای کوچک در حومه ریاض و ساخت موشک های بالستیک با کمک چین است.

در حال حاضر، عربستان سعودی ممکن است به توسعه برنامه هسته‌ای غیرنظامی پایبند باشد. اما با توجه به تهدید(ادعایی) احتمالی مرتبط با برنامه هسته ای ایران، این احتمال وجود دارد که این بازیگر در آینده به سمت هسته ای شدن نظامی حرکت کند. ایالات متحده باید برای کاهش این خطر تلاش کند. این خط مشی دشواری برای واشنگتن است: چرا که در صورت همکاری کم رنگ واشنگتن با ریاض در این حوزه، احتمال آن که عربستان به فرایند عادی سازی روابط با اسرائیل پشت پا بزند و به رقبای آمریکا چون چین نزدیک تر شود، بالا است؛ پکن بازیگری است که می تواند بی قید و شرط از قابلیت های غنی سازی هسته ای عربستان سعودی حمایت کرده و ریاض این توان را دارد تا از این فرصت برای توسعه برنامه تسلیحات هسته ای بهره مند شود. بنابراین، واشنگتن باید جاه طلبی های صلح آمیز هسته ای عربستان سعودی را بپذیرد، اما بر اقدامات قوی و مقررات سختگیرانه جهت جلوگیری از اشاعه تسلیحات سعودی و جلوگیری از یک مسابقه تسلیحاتی منطقه ای تاکید کند.

بهانه جدید پادشاهی

اگرچه جاه‌طلبی‌های هسته‌ای کنونی عربستان سعودی ظاهراً برای اهداف صلح آمیز است، برنامه‌های غیرنظامی می‌تواند مقدمه‌ای برای برنامه‌های نظامی باشد.

داشتن برنامه هسته‌ای غیرنظامی می تواند ارائه فناوری های دوگانه به عربستان سعودی مانند میله های سوخت، تاسیسات بازفرآوری و طراحی های پیشرفته راکتور را تسهیل کند. راکتورها و قابلیت‌های غنی‌سازی اورانیوم زیرساخت‌ها و پایگاه دانش لازم برای پیشبرد قابلیت‌های هسته‌ای خود را از طریق انحراف مواد یا تخصص به سمت کاربردهای نظامی در اختیار پادشاهی قرار می‌دهند. ریاض می‌تواند از فناوری‌های غنی‌سازی پیشرفته‌اش، مانند سانتریفیوژهای گاز، برای تولید اورانیوم با درجه بالا برای تسلیحات استفاده کند و از فعالیت های بازرسان بین‌المللی با توسل به پنهان‌کاری و فریب خودداری کند.

عربستان سعودی همچنین می‌تواند ایزوتوپ‌های اورانیوم مورد نیاز برای اورانیوم بسیار غنی‌شده را در تأسیسات غیرنظامی تفکیک کند؛ گزاره‌ای که تشخیص برنامه نظامی را برای بازرسان چالش برانگیز می‌کند. اورانیوم غنی‌شده لازم برای سوخت رآکتورهای هسته‌ای نیز می‌تواند منحرف شود و تا سطوح مناسب برای انفجار هسته‌ای غنی‌سازی شود. بنابراین، در دل یک برنامه هسته‌ای غیرنظامی، قابلیت هسته‌ای نهفته و ظرفیت فنی برای تکثیر در صورت تمایل وجود دارد. با این کار، عربستان سعودی به 31 کشور دیگر از جمله آلمان، مصر، برزیل و ژاپن که در طول تاریخ این جایگاه را داشته‌اند، می‌پیوندد.

گام بعدی و تهاجمی‌تر، ایجاد تاخیر در فرایند به مصون سازی هسته‌ای - استفاده استراتژیک از یک برنامه هسته‌ای غیرنظامی به عنوان ابزار چانه زنی - یا هدایت رفتار خصمانه (الگویی که کره شمالی بدان متوسل می شود) خواهد بود. عربستان سعودی می‌تواند اورانیوم را غنی‌سازی کند، تولید سانتریفیوژهای خود را افزایش داده، مواد و تجهیزات هسته‌ای را از سایر کشورها بخرد، یا حمایت سیاسی داخلی برای در اختیار داشتن تسلیحات هسته‌ای به دست آورد، همه اینها به امید افزایش قدرت چانه‌زنی انجام خواهد شد.

از جمله عواملی که می تواند عربستان سعودی را به سمت داشتن تسلیحات هسته‌ای سوق دهد، تمایل به تقویت امنیت ملی، بازدارندگی در برابر دشمنان احتمالی و افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی پادشاهی است. اما انگیزه اصلی احتمالاً نشات گرفته از قدرت همسایه و رقیب عربستان سعودی است: ایران.

تهران که از دهه 1950 برنامه هسته‌ای غیرنظامی خود را دارد، در حوزه برنامه هسته‌ای خود پیشرفت چشم‌گیری را تجربه کرده است. به ادعای برخی ناظران، ایران ممکن است ظرف چند هفته بتواند از آستانه گریز هسته ای عبور کند. در حال حاضر، به نظر می‌رسد ایران تصمیم گرفته که گام بعدی را برندارد، اما این پتانسیل همچنان پابرجاست. به ادعای ناظران، عربستان سعودی در صورتی که ایران از مسیر هسته ای (ادعایی)خارج شود، شفاف سازی اهداف هسته ای خود را کنار خواهد گذاشت. محمد بن سلمان، رهبر بالفعل این کشور، گفته است که اگر ایران بخواهد سلاحی (ادعایی)تولید کند، عربستان سعودی نیز «این کار را انجام خواهد داد».

سال گذشته، کمتر از یک ماه پیش از حمله حماس به اسرائیل، تل‌آویو و ریاض در حال مذاکره برای توافقی جهت عادی سازی روابط بودند. پس از دهه‌ها روابط سرد، بهای ریاض برای صلح طبیعتا بالا بود: علاوه بر تضمین‌های امنیتی ایالات متحده و حداقل امتیازات نمادین اسرائیل در مورد حاکمیت فلسطین، مذاکره‌کنندگان سعودی خواستار دسترسی به فناوری هسته‌ای غیرنظامی بودند. امروز، علیرغم فشار تازه دولت بایدن، چنین توافقی تنها یک احتمال دور باقی مانده است. در شرایط کنونی و علیرغم ادامه جنگ اسرائیل و حماس، حتی اگر مقامات سعودی  برای گفتگو با بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل تمایل داشته باشند نیز، مذاکره برای صلح پایدار به احتمال بالا غیر ممکن خواهد بود، بالاخص آن که افکار عمومی جهان عرب، به ویژه سعودی ها از بحران انسانی حاکم بر غزه خشمگین هستند.

اگرچه مذاکرات ممکن است هرگز از سر گرفته نشود اما همین متغیر همچنان منبع مهم و اهرمی بالقوه در روابط ایالات متحده و اسرائیل باقی می‌ماند؛ روابطی که مقامات واشنگتن معتقدند نه تنها می‌تواند به تسهیل آتش‌بس در غزه کمک کند، بلکه می تواند زمینه ساز تشکیل کشور فلسطین شود. 

خیز ریاض برای پیروی از الگوی ایران

گروهی از ناظران مدعی‌اند که ایران به واسطه قدرتی که دارد ممکن است حمایت خود را از اعضای محور مقاومت، جریان هایی چون حزب الله لبنان، انصار الله و حماس بیشتر کند، چرا که با توسل به برنامه هسته ای اش می داند که قادر است در برابر واکنش نظامی (ادعایی) اسرائیل یا آمریکا از خود حراست کند. در همین راستا، عربستان سعودی ممکن است بخواهد در حوزه برنامه هسته ای از الگوی ایران پیروی کرده تا بدین طریق موقعیت و اقتدار خود را در منطقه تقویت کند. پیشرفت‌های ایران در حوزه برنامه هسته ای می‌تواند سایر کشورهای منطقه مانند امارات متحده عربی یا ترکیه را به سمت رقابت تسلیحاتی (ادعایی) سوق دهد، گزاره ای که محرک عربستان برای حرکت در همان مسیر خواهد شد. امارات متحده عربی به دلیل عدم افشای اطلاعات در مورد تأسیسات هسته ای غیرنظامی خود مورد انتقاد قرار گرفته و رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه قبلاً پیشنهاد کرده بود که این کشور نباید از دستیابی به سلاح هسته ای منع شود. ریاض که خود را رهبر منطقه می بیند، نمی خواهد هیچ کدام از این دو کشور - به ویژه امارات، رقیب اصلی اش – پادشاهی را تا خط پایان هسته ای شکست دهد.

تسلیح عربستان  به سلاح هسته ای چندین خطر عمده را به دنبال خواهد داشت. نخست، ایران و عربستان سعودی می توانند درگیر پارادوکس ثبات-بی‌ثباتی شوند.

دومین گزاره ای که باید لحاظ شود، نقش برجسته‌تر سلاح‌های هسته‌ای (ادعایی)در روابط ایران و عربستان سعودی است که می تواند خطر درک نادرست و در نتیجه تشدید تنش بین دو کشور را به همراه داشته باشد. عربستان سعودی ممکن است تلاش ایران برای دستیابی به توانمندی های هسته ای را، حتی اگر برای مصارف حفاظتی باشد، به عنوان مقدمه چینی تهران برای دستیابی به سلاح هسته ای (ادعایی) تعبیر کند. این تفسیر نادرست می‌تواند عربستان را به سمت سرعت بخشیدن به برنامه هسته‌ای اش سوق دهد، زیرا این بازیگر معتقد است که به یک بازدارنده در برابر ایران مجهز نیاز دارد.

فرصت ها و چالش های واشنگتن

واشنگتن می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در تعیین اینکه آیا عربستان سعودی به سلاح هسته‌ای دست پیدا کند یا نه، ایفا کند. اما یک سوال اساسی باقی می‌ماند: ایالات متحده تا کجا حاضر است از عربستان سعودی در برابر تهران محافظت کند؟ اینکه چگونه ریاض در نهایت به ایران پاسخ می دهد تا حد زیادی منوط به این است که آیا ایالات متحده به ریاض ضمانت های امنیتی قاطعانه در باب  قرار دادن این بازیگر زیر چتر هسته ای خود و یا حتی تعریف اتحاد امنیتی رسمی مشابه آنچه در اروپا یا شرق آسیا حاکم است را می دهد یا نه. اگرچه مذاکرات در مورد روابط رسمی دفاعی در حال انجام است، اما رویکردهای امنیتی ایالات متحده و عربستان سعودی به دور از قطعیت است، به ویژه در صورت پیروزی دونالد ترامپ به عنوان رئیس جمهوری آمریکا. انفعال رئیس‌جمهور سابق ایالات متحده در برابر حمله به تاسیسات فرآوری نفت عربستان در سال 2019، که طی آن انصار الله از خط قرمز آمریکا عبور کرد، به مقامات سعودی اطمینان داد که دولت دوم ترامپ از ریاض حمایت نخواهد کرد.

فراتر از اتحاد امنیتی در برابر ایران، ایالات متحده می‌تواند ریاض را به امضای «توافقنامه 123» برای همکاری هسته‌ای وادارد. این قراردادها که به نام بخشی از قانون انرژی اتمی ایالات متحده نامگذاری شده، امکان دسترسی به فناوری هسته ای غیرنظامی ایالات متحده را در ازای تعهد صریح به خودداری از استفاده تسلیحاتی از آن فراهم می کند. ایالات متحده در باب این توافقات به صورت موردی با 47 کشور از جمله برزیل، ژاپن و ترکیه رایزنی داشته است. این توافق نامه ها معمولاً یک کشور را ملزم می کند که به پادمان های آژانس بین المللی انرژی اتمی پایبند باشد، سطح غنی سازی را محدود و سوخت هسته ای مصرف شده را به ایالات متحده بازگرداند تا از بازفرآوری مواد تسلیحاتی جلوگیری شود. نسخه استاندارد توافقنامه 123 شامل ممنوعیت کامل غنی سازی به عنوان یک لایه حفاظتی اضافی است.

با این حال، یکی از موانع چنین توافقی، تمایل اعلام شده ریاض به غنی سازی اورانیوم داخلی برای تولید برق از طریق واکنش های شکافت هسته ای کنترل شده، به جای تکیه بر اورانیوم از پیش غنی شده از منابع خارجی است. اگر ایالات متحده قادر به مذاکره در مورد ممنوعیت کامل غنی‌سازی نباشد و تمایلی به دادن امتیازات دیگر نداشته باشد، ممکن است عربستان سعودی برای دریافت کمک در باب فناوری هسته‌ای به کشورهای دیگر مانند چین متوسل شود؛ گزاره ای که منجر به از بین رفتن شفافیت در مورد فعالیت‌ها و تأسیسات هسته‌ای و نفوذ ایالات متحده می شود. ریاض برای مدتی طولانی روابط دوستانه اش با پکن را حفظ کرده و در سال های اخیر تعامل آنها حتی نزدیک تر شده است. در سال 2019، دو قدرت توافقنامه 10 میلیارد دلاری را با هدف توسعه یک مجتمع پالایشی و پتروشیمی نهایی کردند و در اواخر همان سال، زمین شناسان چینی به عربستان سعودی کمک کردند تا ذخایر اورانیوم در شمال غربی این کشور را شناسایی کند. پکن همچنین با میانجی‌گری میان ایران و عربستان در سال 2023، زمینه را برای احیای روابط دو رقیب منطقه ای هموار کرد.

سال گذشته، کمتر از یک ماه پیش از حمله حماس به اسرائیل، تل‌آویو و ریاض در حال مذاکره برای توافقی جهت عادی سازی روابط بودند. پس از دهه‌ها روابط سرد، بهای ریاض برای صلح طبیعتا بالا بود: علاوه بر تضمین‌های امنیتی ایالات متحده و حداقل امتیازات نمادین اسرائیل در مورد حاکمیت فلسطین، مذاکره‌کنندگان سعودی خواستار دسترسی به فناوری هسته‌ای غیرنظامی بودند. امروز، علیرغم فشار تازه دولت بایدن، چنین توافقی تنها یک احتمال دور باقی مانده است. در شرایط کنونی و علیرغم ادامه جنگ اسرائیل و حماس، حتی اگر مقامات سعودی  برای گفتگو با بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل تمایل داشته باشند نیز، مذاکره برای صلح پایدار به احتمال بالا غیر ممکن خواهد بود، بالاخص آن که افکار عمومی جهان عرب، به ویژه سعودی ها از بحران انسانی حاکم بر غزه خشمگین هستند.

اگرچه مذاکرات ممکن است هرگز از سر گرفته نشود اما همین متغیر همچنان منبع مهم و اهرمی بالقوه در روابط ایالات متحده و اسرائیل باقی می‌ماند؛ روابطی که مقامات واشنگتن معتقدند نه تنها می‌تواند به تسهیل آتش‌بس در غزه کمک کند، بلکه می تواند زمینه ساز تشکیل کشور فلسطین شود. 

گزینه های آمریکا برای مهار پادشاهی

بنابراین، برای جلوگیری از چرخش عربستان به سمت چین، ایالات متحده ممکن است نیاز به مصالحه داشته باشد. واشنگتن می تواند پیشنهاد ساخت تاسیسات برای غنی سازی اورانیوم در عربستان سعودی را در نظر بگیرد؛ گزاره ای که به ریاض امکان می دهد تا بر زنجیره تامین سوخت هسته ای خود کنترل بیشتری داشته باشد و وابستگی اش به تامین کنندگان خارجی کاهش پیدا کند. تخصص تکنولوژیکی و خودکفایی که از داشتن بخش انرژی هسته‌ای منتج می‌شود، با جاه‌طلبی‌های عربستان سعودی برای تنوع بخشیدن به اقتصاد خود در حالی که جهان خود را از نفت جدا می‌کند، همسو می‌شود. ایالات متحده همچنان می تواند بر اقدامات فوری جهت توقف توسعه برنامه نظامی عربستان سعودی پافشاری کند. برای مثال، واشنگتن این توان را دارد که پیشنهاد کند تا تأسیسات غنی‌سازی توسط پرسنل ایالات متحده اداره شود. آمریکا همچنین می تواند از مکانیزم خاموش کردن از راه دور را به عنوان اهرم حفاظتی در صورت تصاحب فیزیکی نصب کند. اما واشنگتن باید در این باره چشم انداز روشنی داشته باشد: این اقدامات مطمئناً خطر گسترش سلاح های هسته ای عربستان را کاهش می دهد، اما آن را از بین نمی برد.

این حیاتی است که ایالات متحده از همان ابتدا توانایی عربستان سعودی برای توسعه برنامه تسلیحات هسته ای اش را محدود کند. واشنگتن نمی تواند هرگونه تأخیری را دراین حوزه تحمل کند. در سال 2009، نگرانی‌های حقوق بشری، توافقنامه 123 با امارات را در کنگره به تعویق انداخت در همین راستا هر توافقی با عربستان سعودی مطمئناً بیشتر مورد بررسی قرار خواهد گرفت. اما نگرانی ها در مورد گسترش تسلیحات در خاورمیانه باید غالب باشد.به عنوان جایگزینی برای غنی‌سازی عربستان، واشنگتن می‌تواند عرضه مطمئن اورانیوم غنی‌شده را برای راکتورهای عربستان تضمین کند و نیاز این کشور به تاسیسات غنی‌سازی داخلی را از بین ببرد. احتمالات گزینه ها میان تعلیق طولانی مدت غنی سازی در داخل عربستان تا داشتن تاسیسات غنی سازی توسط ایالات متحده به جای پرسنل سعودی، با مکانیسم های خاموش کردن از راه دور در صورت تصاحب احتمالی، متغیر است. واشنگتن می تواند ممنوعیت غنی سازی را به عنوان بخشی از همکاری دفاعی دوجانبه به عنوان شرط لحاظ کند. این گزاره می تواند در قاب ممنوعیت رسمی امضا شده توسط ریاض، یا سند تکمیلی غیرالزام آور همراه با یک توافق رسمی لحاظ شود که حاوی یک ماده اضافی است که به واسطه اش عربستان سعودی با عدم ساخت زیرساخت چرخه سوخت موافقت خواهد کرد. این رویکرد به ریاض اجازه می‌دهد تا حق فنی غنی‌سازی را حفظ کند.

با توجه به قدرت و نفوذ ایران در منطقه، تقویت توافق امنیتی ایالات متحده و عربستان سعودی همچنان اولویت اصلی ریاض خواهد بود و انگیزه ای قوی برای پادشاهی جهت محدود کردن جاه طلبی های هسته ای اش قلمداد می شود.

واشنگتن بر سر دوراهی

ایالات متحده همچنین باید به خاطر داشته باشد که مدیریت برنامه هسته‌ای ایران برای جلوگیری از گسترش سلاح‌های در عربستان و بخش دیگر منطقه‌ای حیاتی است. برنامه هسته ای ایران به خودی خود برای بازیگران منطقه تهدید (ادعایی) است و به ادعای ناظران می تواند محرک بالقوه اشاعه قلمداد شود. واشنگتن باید جعبه ابزار دیپلماسی و دولت‌سازی خود را بازبینی کند، حتی اگر توافق هسته‌ای ایران - که محدودیت‌هایی را بر تاسیسات هسته‌ای ایران اعمال کرد و رئیس‌جمهور وقت ترامپ در سال 2018 از آن خارج شد – احیا نشود.واشنگتن نمی تواند آرزوی جاه طلبی های هسته ای عربستان سعودی را در سر داشته باشد. اگر پادشاهی نتواند حمایت مورد نیاز خود را از ایالات متحده دریافت نکند، به کشورهای دیگر متوسل خواهد شد تا برنامه هسته ای اش را تضمین کند. سیاستگذاران آمریکایی باید در گفت و گو با همتایان سعودی خود در باب مزیت های فناوری راکتورهای آمریکایی نسبت به فناوری چین و روسیه تأکید کنند و مزایای فنی و شهرت پایبندی به استانداردهای ایالات متحده برای برنامه های هسته ای و تقویت شفافیت را برجسته نمایند. این مزایا فراتر از دسترسی به فناوری‌های هسته‌ای پیشرفته مشهور جهانی ایالات متحده است.

مقام های واشنگتن همچنین می بایست تعهد عربستان سعودی به حفظ نظم بین المللی مبتنی بر قوانین که مشخصه آن هنجارها و همکاری است را به دست بیاورند. اگر واشنگتن نتواند به ریاض پیشنهادی قانع کننده بدهد، خطر از دست دادن هرگونه نفوذ بر قابلیت های هسته ای عربستان سعودی نمایان خواهد شد.خطرات سیاست ایالات متحده در قبال برنامه هسته ای عربستان فراتر از خود پادشاهی و حتی خاورمیانه است. استراتژی واشنگتن این بار سابقه ای را ایجاد خواهد کرد که می تواند در مورد سایر کشورها مانند کره جنوبی و آلمان که ممکن است به دنبال گسترش برنامه های هسته ای غیرنظامی خود باشند، تکرار شود. بله گفتن به یک متحد، نه گفتن به دیگران را دشوارتر می کند. واشنگتن باید با علم به این که نتیجه این مذاکرات می تواند زمینه ساز برهم زدن توازن قدرت منطقه ای است، رایزنی ها را ادامه دهد. ایالات متحده باید این مقوله را هم لحاظ کند که با تصمیمش ممکن است محاسبات هسته ای جهانی تغییر کنند.