به گزارش اکوایران، سال 2025 یک سال تعیینکننده برای خاورمیانه بود. چندین مناقشه منطقهای موجب به لرزه درآمدن بازارهای مالی و انرژی شد. قیمت نفت در طول سال به افت خود ادامه داد چراکه اوپک ظرفیت تولید را به دو برابر افزایش داد، میزان تقاضای چین با بازیابی همراه نشد و تحقق یک بازار همراه با مازاد تولید به امری قریبالوقوع تبدیل شد.
به نوشته المانیتور، نقطه عطف منطقه به تغییر قدرت در سوریه مربوط میشود که اقتصادش به دلیل 13 سال جنگ داخلی، با صدمات شدیدی روبهرو شده است. دولت جدید که از ماه ژانویه و به دنبال سقوط بشار اسد فعالیت خود را آغاز کرد، تلاش دارد سرمایهگذاری مستقیم خارجی جذب کند و شرایط اقتصادی را به شکل مثبت تغییر دهد. با وجود لغو تحریمهای غربی دولت سوریه، تخمینهای بانک جهانی نشان میدهد آسیب ناشی از جنگ برای اقتصاد سوریه در سطح دستکم 216 میلیارد دلار بوده است.
امارات متحده عربی در سالهای اخیر ثروت نفتی عظیم خود را به حوزه خدمات مالی اختصاص داده است، اما اخیر یک تغییر به چشم میخورد؛ تغییری که نشان میدهد دلارهای نفتی به صنعت هوش مصنوعی سرازیر شدهاند.
صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در چتم هاوس، اعلام کرد که خاورمیانه 2025 با قیمتهای پایین نفت، شرایط مالی سختتر و ریسکهای بالای ژئوپلیتیکی تعریف میشود که همگی موجب تأثیر منفی بر رشد در عمده نقاط آن شده است.
دوری از نفت
طی 12 ماه گذشته، کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا از طریق سرمایهگذاری در هوش مصنوعی، انرژیهای سبز، صنعت سرگرمی، ورزش و گردشگری، به متنوعسازی اقتصادی و دوری از نفت ادامه دادند. در حالیکه کشورهای متمولتر منطقه به دلیل اتکای کمتر به طلای سیاه، تجارت غیرنفتی خود را افزایش دادند، کشورهای کمتر ثروتمند مانند لیبی، ایران و عراق به شدت به هیدروکربنها وابسته ماندهاند.
داستان عربستان در سال 2025 با جاهطلبیهای دیرینه چشمانداز 2030 تعریف نمیشود، بلکه بخش اصلی آن به چالشهایی مربوط میشود که ریاض برای دستیابی به چشمانداز 2030 با آنها روبهرو بوده است. ابَر پروژههایی مانند شهر فوق مدرن نئوم و شهر تاریخی درعیه موجب تضعیف چشمانداز 2030 شدهاند. هدف از این پروژهها، جذب میلیونها گردشگر خارجی به عربستان است. با این حال، به دلیل اینکه ورود سرمایهگذاری خارجی به عربستان روند آهستهای به خود گرفته است، این کشور اهداف خود را تعدیل کرده و بیشتر بر استفاده از هوش مصنوعی متمرکز شده است.
قطبهای مالی خلیج فارس
در همین حال، المانیتور در گزارشی دیگر اعلام کرد که قطبهای مالی پیشرو در خلیج فارس، سال دیگری از رشد قوی را در سال 2025 تجربه کردند و امارات متحده عربی پیشگام تلاش منطقهای برای جذب صندوقهای پوشش ریسک، مدیران دارایی، سرمایهگذاران ارزهای دیجیتال و شرکتهای فینتک بود.
دسامبر تصویری از شدت رقابت میان دبی و ابوظبی ارائه داد؛ دو شهری که تنها 90 دقیقه با هم فاصله دارند و به طور فزایندهای برای کسب عنوان پایتخت مالی غالب خاورمیانه رقابت میکنند. در 15 دسامبر، مرکز مالی بینالمللی دبی اعلام کرد که تعداد صندوقهای پوشش ریسک ثبت شده در منطقه آزاد به عدد یکصد رسیده است که از اوایل سال 2024 بیش از دو برابر شده است. حدود 80 درصد از این شرکتها بیش از 1 میلیارد دلار دارایی را مدیریت میکنند.
چند روز قبل، ابوظبی پیروزی نمادین خود را اعلام کرد. در 9 دسامبر، دانشکده بازرگانی استرن دانشگاه نیویورک ابوظبی، اولین شاخص رقابتپذیری مرکز مالی خود را منتشر کرد و این پایتخت را در رتبه دوازدهم جهان قرار داد، یعنی دو رتبه بالاتر از دبی. اگرچه این روش جدید است، اما نتیجه نشاندهنده یک تغییر گستردهتر است: مرکز مالی بینالمللی دبی همچنان تثبیتشدهترین قطب مالی خلیج فارس است و دسترسی منطقهای وسیعتری دارد، اما بازار جهانی ابوظبی به سرعت این شکاف را پر کرده است.
نگاه گستردهتر سرمایهگذاران خارجی
از سوی دیگر، سرمایهگذاران خارجی طی امسال از پروژههای عظیم عربستان فراتر رفته و به فرصتهای دیگر در منطقه چشم دوختهاند، به ویژه اینکه بازسازی سوریه پس از جنگ توانسته توجه زیادی را به خود جلب کند. برای مثال، دولت سوریه در ماه می قراردادی را با کنسرسیومی از شرکتهای بینالمللی به رهبری هولدینگ UCC قطر برای توسعه پروژههای بزرگ تولید برق با سرمایهگذاری خارجی به ارزش 7 میلیارد دلار امضا کرد. در ماه آگوست، دولت الشرع قرارداد دیگری را با کنسرسیومی به رهبری هولدینگ UCC برای توسعه مجدد و گسترش فرودگاه دمشق به امضا رساند.
در همین حال، برخی از بزرگترین شرکتهای انرژی منطقه که عمدتا دولتی هستند، سبد سهام بینالمللی خود را به ویژه در گاز، گاز طبیعی مایع و انرژیهای تجدیدپذیر افزایش دادهاند. شرکت ملی نفت ابوظبی (ADNOC) برای گسترش سرمایهگذاری در سراسر آفریقا و آمریکا اقدامات زیادی انجام داده است. به عنوان مثال، بازوی سرمایهگذاری این شرکت موسوم به XRG در ماه آوریل 10 درصد از سهام حوزه رووما موزامبیک را از گروه انرژی پرتغالی گالپ خریداری کرد. XRG همچنین سهام چندین پروژه الانجی ایالات متحده، از جمله پروژه ریو گراند در تگزاس را خریداری کرد.
در 19 نوامبر، شرکت انرژی دولتی عربستان سعودی، آرامکو، اعلام کرد که 17 قرارداد اولیه با شرکتهای آمریکایی امضا کرده است که احتمالا بیش از 30 میلیارد دلار ارزش دارد. آرامکو در بیانیهای در آن زمان اعلام کرد که این پروژهها شامل الانجی، خدمات مالی، تولید مواد پیشرفته و تهیه مواد و خدمات میشود.
در بخش انرژیهای تجدیدپذیر، بزرگترین قرارداد اعلامشده عمومی در منطقه، یک بسته 8.3 میلیارد دلاری از توافقنامههای انرژی خورشیدی و بادی به رهبری شرکت برق ACWA عربستان سعودی به همراه شرکت برق آرامکو و شرکت بدیل (یک شرکت تابعه صندوق سرمایهگذاری عمومی) در جولای 2025 بود که هفت پروژه بزرگ با ظرفیت حدود 15 گیگاوات در سراسر عربستان را پوشش میداد.
نگاهها به صنعت سرگرمی و ورزش
انرژی به هیچ وجه تنها اولویت نبود. صندوقهای ثروت دولتی خلیج فارس به سرعت در حال تزریق پول به بخش سرگرمی و ورزش هستند. یکی از معاملاتی که در ماه سپتامبر تعجب همگان را برانگیخت، خرید غول آمریکایی بازیهای ویئویی یعنی شرکت «الکترونیک آرتس» توسط کنسرسیومی به رهبری صندوق سرمایهگذاری عمومی عربستان سعودی (PIF) به مبلغ 55 میلیارد دلار بود. این بزرگترین تملک اهرمی در تاریخ است. خریداران شامل شرکتهای سرمایهگذاری آمریکایی سیلور لیک و افینیتی پارتنرز، شرکت مستقر در میامی که توسط جرد کوشنر، مشاور سابق کاخ سفید و داماد دونالد ترامپ رئیسجمهوری آمریکا، تأسیس شده است، بودند.
پول زیادی از کشورهای خلیج فارس به سوی دنبال کردن سایر معاملات سرگرمی هدایت شد. هم PIF و هم افینیتی از پیشنهاد 108 میلیارد دلاری پارامونت اسکایدنس برای تصاحب وارنر برادرز دیسکاوری (WBD) که در 8 دسامبر انجام شد، حمایت مالی کردند.
کشورهای حوزه خلیج فارس از تلاشهای شرکت پارامونت برای خریداری شرکت سرگرمی برادران وارنرز، مالک شبکه اچبیاو، حمایت به عمل میآورند؛ اتفاقی که نشاندهنده هدف آنها برای کنترل بزرگترین شرکتهای تفریح و سرگرمی در جهان است.
سازمان سرمایهگذاری قطر و شرکت هلدینگ L’imad تحت حمایت امارات متحده عربی هم در حال تأمین مالی این معامله بودند که از معامله سهام 72 میلیارد دلاری نتفلیکس برای تلویزیون، استودیوهای فیلم و داراییهای پخش آنلاین برادران وارنر پیشی گرفت. با این حال، معامله پارامونت در 16 دسامبر پس از انصراف افینیتی از این معامله، با شکست مواجه شده بود. روز بعد، کمپانی برادران وارنر به سهامداران خود اعلام کرد که پیشنهاد 108 میلیارد دلاری را رد کنند و گفت که پیشنهاد نتفلیکس به نفع شرکت است.
بازسازی بهتر
منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا با اعلام برخی از بزرگترین تحولات گردشگری سال، گامهای بلندی در حوزه املاک و مستغلات برداشت. مصر ستاره اصلی بود، زیرا این کشور شمال آفریقا به تلاش بیوقفه سرمایهگذاری خارجی خود برای بهبود از حادترین بحران مالی خود در شش دهه گذشته ادامه داد.
سرمایهگذاران خلیج فارس در توسعههای مشترک گردشگری و املاک و مستغلات در مصر، مانند پروژه دریای سرخ مراسی، یک طرح 18.5 میلیارد دلاری که با همکاری سیتی استارز عربستان سعودی و اعمار مصر امارات متحده عربی در ماه سپتامبر اعلام شد، مشارکت داشتهاند. در ماه نوامبر، شرکت دیار، بازوی املاک و مستغلات صندوق ثروت ملی قطر، اعلام کرد که حدود 29.7 میلیارد دلار را به یک توسعه گردشگری لوکس در سواحل مدیترانه مصر تزریق خواهد کرد.
اعلامیههای مهم املاک و مستغلات در منطقه نیز از آن سوی اقیانوس اطلس منتشر شد که برخی از آنها حتی پیوندهای محکمی با کاخ سفید دارند. دار گلوبال، بازوی املاک و مستغلات لوکس دار الارکان عربستان سعودی که دفتر مرکزی آن در دبی است، از پروژههای املاک و مستغلات لوکس بیشتری با نام ترامپ خبر داد.
در ماه سپتامبر، دار گلوبال به همراه سازمان ترامپ، کسبوکار خانوادگی رئیسجمهوری ایالات متحده، از ترامپ پلازا جده خبر دادند. این دومین پروژه توسعهای دار گلوبال با برند ترامپ در عربستان سعودی بود؛ یک پروژه چند منظوره به ارزش بیش از 1 میلیارد دلار، با اقامتگاهها، آپارتمانهای خدماتی، دفاتر و خانههای شهری که در یک پارک خطی الهامگرفته از سنترال پارک در این شهر بندری متمرکز شدهاند. در ماه نوامبر، دار گلوبال همچنین از ساخت هتل ترامپ در مالدیو خبر داد.
نگاهی به آینده
امسال با وجود اینکه منطقه با چالشهایی در جبهههای مختلف، از جمله تورم بالا، قیمت پایین نفت خام و جنگ روبهرو است، جریان ثابتی از معاملات در خلیج فارس ادامه یافت. طبق پیشبینیهای آژانس بینالمللی انرژی، در سال 2026 اقتصادهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا احتمالا باید استراتژیهای تنوعبخشی خود را فراتر از نفت پیش ببرند چراکه طبق پیشبینیها، سال آینده نفت خام به بازار سرازیر خواهد شد.
ثبات سیاسی، پس از سالی که به دلیل درگیریها به هم ریخت، کلید موفقیت اقتصادی منطقه خواهد بود. سال 2025 نقش حیاتی خاورمیانه در اقتصاد جهانی را برجسته کرد زیرا برخی از ثروتمندترین صندوقهای ثروت ملی جهان از معاملات کلان خبر دادند و رهبران منطقهای در تلاش برای جذب سرمایهگذاری خارجی هستند.
مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در چتم هاوس در پایان اظهار داشت: «در سال 2026، چشمانداز اقتصادی گستردهتر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به مسیر نرخ بهره، نوسانات بازار نفت و تداوم درگیری و بیثباتی منطقهای وابسته خواهد بود. در حالیکه دولتها توانستند طوفانهای متعدد سال 2025 را پشت سر بگذارند، توانایی آنها در حفظ تنوعبخشی و شتاب اصلاحات در حین مدیریت بحرانهای متعدد، مهم خواهد بود.»
