به گزارش اکوایران، نخستوزیر پاکستان، شهباز شریف، روز چهارشنبه با استقبال جنگندههای اف-۱۵ سعودی، فرش قرمز و تشریفات کامل سلطنتی وارد ریاض شد و در کنار محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، «توافق استراتژیک دفاع متقابل» را امضا کرد.
به نوشته الجزیره، ناظران این رویداد را لحظهای سرنوشتساز در اتحاد چند دههای دو کشور میدانند؛ روابطی که نزدیک به هشت دهه قدمت دارد. مراسم امضا در دیوان سلطنتی کاخ الیمامه ریاض برگزار شد و مقامهای ارشد سعودی، بهعنوان متولیان دو مکان مقدس اسلام، به همراه نمایندگانی از پاکستان، تنها قدرت هستهای جهان اسلام، در آن حضور داشتند.
این توافق در لحظهای حساس امضا میشود. سیاستهای منطقهای طی دو سال گذشته با تجاوزهای اسرائیل، از جمله جنگ علیه غزه و حملات به کشورهای همسایه، دگرگون شده است؛ این روند هفته گذشته با حمله اسرائیل به دوحه، پایتخت قطر که هممرز عربستان است، به اوج رسید.
از سوی دیگر، این توافق همزمان با افزایش تنشها میان هند و پاکستان انجام شد؛ تنشهایی که پس از یک درگیری کوتاه اما شدید در ماه مه، طی چهار روز با حمله متقابل به پایگاههای نظامی یکدیگر، دو همسایه هستهای جنوب آسیا را تا آستانه جنگی تمامعیار پیش برد.
وزارت خارجه پاکستان اعلام کرد این توافق نشاندهنده «تعهد مشترک» دو کشور برای تقویت امنیت و ترویج صلح منطقهای است و همچنین وعده میدهد که «بازدارندگی مشترک در برابر هرگونه تجاوز» را تقویت کند. در بیانیه این وزارتخانه آمده است: «طبق این توافق، هرگونه تجاوز علیه یکی از دو کشور، تجاوز علیه هر دو تلقی خواهد شد.»
اسفندیار میر، پژوهشگر ارشد مرکز استیمسون در واشنگتن، این پیمان را «نقطه عطفی» برای هر دو کشور توصیف کرد. او به الجزیره گفت: «پاکستان پیشتر در دوران جنگ سرد معاهدات دفاع متقابل با ایالات متحده داشت، اما آنها در دهه ۷۰ میلادی فروپاشیدند. حتی با وجود همکاریهای گسترده دفاعی با چین، پاکستان یک پیمان رسمی دفاع متقابل ندارد.»
محمد فیصل، پژوهشگر امنیت جنوب آسیا در دانشگاه فناوری سیدنی، گفت این توافق میتواند الگویی برای پاکستان باشد تا همکاریهای دفاعی دوجانبه مشابهی را با امارات متحده عربی و قطر، دو شریک کلیدی خلیج فارس، آغاز کند.
او افزود: «در کوتاهمدت، این توافق همکاریهای چندلایه دفاعی موجود را تثبیت و رسمی میکند و زمینههای تازهای برای گسترش آن از طریق آموزشهای مشترک، تولید تجهیزات دفاعی و حتی افزایش احتمالی حضور نیروهای پاکستانی در عربستان فراهم خواهد شد.»
روابط تاریخی و همکاریهای نظامی
عربستان سعودی یکی از نخستین کشورهایی بود که پس از استقلال پاکستان در اوت ۱۹۴۷ آن را به رسمیت شناخت. در سال ۱۹۵۱، دو کشور «پیمان دوستی» امضا کردند که پایهگذار دههها همکاری استراتژیک، سیاسی، نظامی و اقتصادی شد.
در طول سالها، نیروهای مسلح پاکستان بارها به عربستان اعزام شدند و پرسنل سعودی را هم در خلیج فارس و هم در خاک پاکستان آموزش دادند. طبق اسناد رسمی، پاکستان از سال ۱۹۶۷ تاکنون بیش از ۸ هزار سعودی را آموزش داده است. توافقی که در سال ۱۹۸۲ امضا شد نیز این همکاری را عمیقتر کرد و اعزام پرسنل نیروهای مسلح پاکستان و آموزش نظامی در عربستان را تضمین کرد.
اما این پیمان تازه در شرایطی منعقد میشود که صحنه ژئوپلیتیک خاورمیانه در حال دگرگونی است. پیامدهای جنگ اسرائیل در غزه و حملات این رژیم به همسایگان منطقهای، کشورهای خلیج فارس را نگران کرده است؛ کشورهایی که بسیاری از آنها همچنان به تضمینهای امنیتی ایالات متحده وابستهاند، در حالیکه واشنگتن نزدیکترین متحد اسرائیل باقی مانده است.
قطر که در ۹ سپتامبر به دلیل میزبانی رهبران حماس هدف حمله اسرائیل قرار گرفت، بهعنوان مقر پیشروی فرماندهی مرکزی ایالات متحده (سنتکام) عمل میکند.
تا میانه سال ۲۰۲۵ حدود ۴۰ تا ۵۰ هزار نیروی آمریکایی در سراسر خاورمیانه مستقر هستند؛ این نیروها در پایگاههای بزرگ و همچنین در دستکم ۱۹ پایگاه کوچکتر حضور دارند، از جمله پایگاه هوایی شاهزاده سلطان در نزدیکی ریاض.
مقامهای سعودی میگویند توافق با پاکستان دستکم یک سال در دست مذاکره بوده، اما سحر خان، تحلیلگر مستقل امنیتی در واشنگتن، معتقد است ادبیات این توافق در ایالات متحده موجب نگرانی خواهد شد.
دولت جو بایدن در فاصله سالهای ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵ هفت بار تحریمهایی علیه افراد و شرکتهای پاکستانی بهدلیل ادعای توسعه موشکهای بالستیک اعمال کرد. مقامهای دولت بایدن همچنین بهطور علنی درباره برد موشکهایی که پاکستان میسازد و توانایی احتمالی آنها برای حمل کلاهک هستهای تا خاک آمریکا ابراز نگرانی کرده بودند.
خان به الجزیره گفت: «پاکستان همین حالا هم در واشنگتن با مشکل اعتبار مواجه است و این توافق آن را کاهش نخواهد داد.»
او افزود: «پاکستان باید روشن کند که برنامه هستهای و موشکیاش معطوف به هند است. و در حالیکه روابط دوجانبهاش با عربستان همچنان قوی است، اما در جنگهای عربستان وارد نخواهد شد و تنها حمایتهای مرتبط را ارائه خواهد کرد.»
منطقهای بر لبه تنش
اوایل امسال، در ژوئن، اسرائیل جنگی ۱۲ روزه با ایران به راه انداخت و تاسیسات هستهای و همچنین رهبران غیرنظامی و نظامی ارشد این کشور را هدف قرار داد. جنگندههای بمبافکن آمریکایی نیز از این حملات حمایت کردند و بمبهای سنگرشکن سنگینی بر فردو، یکی از سایتهای کلیدی هستهای ایران، فرو ریختند.
سه ماه بعد، اسرائیل ساختمانی را در محلهای سرسبز در دوحه هدف گرفت؛ منطقهای که سفارتها، فروشگاهها و مدارس در آن واقع شده است. در این حمله دستکم پنج عضو حماس و یک مقام امنیتی قطری کشته شدند.
حمله به دوحه باعث برگزاری نشست اضطراری کشورهای عربی و اسلامی شد. کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس (بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان و امارات) اعلام کردند که مکانیزم دفاع مشترک خود را فعال خواهند کرد.
فیصل تأکید کرد که پیمان پاکستان و عربستان باید در چارچوب این تحولات دیده شود: «این رویدادها نگرانیهای امنیتی کشورهای خلیج فارس را تشدید کرده و اعتماد به چتر امنیتی آمریکا بهعنوان سپر نهایی را تضعیف کرده است. در حالیکه کشورهای خلیج به دنبال تقویت امنیت خود هستند، کشورهایی مانند پاکستان، مصر و ترکیه بهطور طبیعی بهعنوان شرکای منطقهای مطرح میشوند.»
با این حال، خان گفت گرچه زمانبندی این توافق میتواند به حمله اخیر اسرائیل به قطر مرتبط دانسته شود، اما «چنین توافقهایی ماهها، اگر نه سالها، مذاکره میطلبد.»
از سوی دیگر، اسفندیار میر از مرکز استیمسون خاطرنشان کرد که این توافق همچنین آزمونی برای پاکستان و عربستان خواهد بود تا ببینند چگونه میتوانند در برابر درگیریها و تنشهای یکدیگر با کشورهایی که روابط محتاطانه یا حتی دوستانهای با آنها دارند، واکنش نشان دهند.
او گفت: «پاکستان اکنون خطر گرفتار شدن در رقابتهای منطقهای عربستان، بهویژه با همسایهاش ایران، را به جان میخرد. عربستان نیز خود را درگیر مناقشات پاکستان کرده است، بهویژه با هند، و احتمالا با افغانستان تحت حاکمیت طالبان.»
مسئله هند
توافق دفاعی تازه بهطور ویژه در هند، رقیب هستهای پاکستان، زیر ذرهبین قرار خواهد گرفت.
روابط هند و پاکستان که پیشتر در پایینترین سطح تاریخی خود قرار داشت، در آوریل پس از حمله «پاهالگام» بیش از پیش سقوط کرد. در آن حمله، افراد مسلح ۲۶ غیرنظامی را در کشمیر تحت کنترل هند کشتند. هند پاکستان را مسئول دانست، اما اسلامآباد این اتهام را رد کرد.
چند روز بعد، در ماه مه، دو کشور وارد درگیری چهارروزهای شدند و پایگاههای نظامی یکدیگر را با موشک و پهپاد هدف گرفتند؛ شدیدترین رویارویی در نزدیک به سه دهه، تا اینکه در ۱۰ مه آتشبس برقرار شد؛ آتشبسی که دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا، مدعی شد واسطه آن بوده است.
راندهیر جایسوال، سخنگوی وزارت خارجه هند، روز پنجشنبه در نشست خبری هفتگی گفت که دولت هند از امضای این پیمان آگاه است. او افزود: «ما پیامدهای این تحول را برای امنیت ملی خود، و همچنین برای ثبات منطقهای و جهانی بررسی خواهیم کرد. دولت همچنان متعهد به حفاظت از منافع ملی هند و تضمین امنیت ملی جامع در همه حوزههاست.»
فیصل، پژوهشگر مقیم سیدنی، معتقد است این توافق میتواند روابط پاکستان و عربستان را دوباره متوازن کند؛ روابطی که در سالهای اخیر بیشتر با کمکهای مالی ریاض به اقتصاد بحرانزده پاکستان تعریف میشد، در حالی که عربستان همزمان روابط نزدیکتری با هند برقرار میکرد.
او گفت: «جایگاه نسبی پاکستان بهبود یافته و فضای تازهای برای گسترش همکاریهای دفاعی دوجانبه و امنیت منطقهای میان اسلامآباد و ریاض گشوده شده است.»
با اقتصاد لرزان پاکستان که طی دهه گذشته هرچه بیشتر به کمکهای مالی عربستان وابسته شده بود، هند توانسته بود روابط خود را بهطور پیوسته با ریاض عمیقتر کند. نارندرا مودی، نخستوزیر هند، در آوریل امسال سومین سفر خود به عربستان در یک دهه گذشته را انجام داد.
میر معتقد است این پیمان تازه نشان میدهد که عربستان همچنان برای رابطهاش با پاکستان ارزش قائل است و اسلامآباد در همسایگی گستردهاش، با وجود تلاشهای هند برای دور کردن کشورها از پاکستان منزوی نیست. او افزود: «درست در زمانی که پاکستان با تهدید اقدام نظامی هند روبهروست، یک توافق دفاع جمعی قدرتمند از عربستان بهدست آورده است. این موضوع پویایی آینده روابط هند و پاکستان را بسیار پیچیدهتر میکند.»
چتر هستهای پاکستان برای عربستان؟
عربستان مدتهاست به دنبال دستیابی به فناوری هستهای برای استفاده غیرنظامی بوده، تا وابستگی خود را به سوختهای فسیلی کاهش دهد. عبدالعزیز بن سلمان آل سعود، وزیر انرژی عربستان، در ژانویه بار دیگر آمادگی ریاض برای غنیسازی و فروش اورانیوم، یکی از اجزای کلیدی برنامههای هستهای را اعلام کرد.
اما عربستان بارها تأکید کرده است که قصد ندارد به دنبال ساخت سلاح هستهای برود. باب وودوارد، روزنامهنگار آمریکایی، در کتاب خود جنگ (۲۰۲۴) به گفتوگویی اشاره کرده است که در آن محمد بن سلمان به سناتور آمریکایی لیندسی گراهام گفته بود ریاض تنها برای اهداف انرژی اورانیوم غنیسازی خواهد کرد. وقتی گراهام نگرانی خود را درباره احتمال بمب سعودی مطرح کرد، وودوارد نوشت سلمان در پاسخ گفته بود: «برای ساخت بمب به اورانیوم نیاز ندارم. یکی را از پاکستان میخرم.»
