آخرین سد آسیا در برابر طالبان فرو می‌ریزد؟

به گزارش اکوایران، از آگوست ۲۰۲۱، همه جمهوری‌های آسیای مرکزی به نحوی با روی کار آمدن طالبان در افغانستان دست و پنجه نرم کرده‌اند. در حالی که هر کدام از این کشورها با احتیاط پیش رفته، اما با مجموعه بزرگی از چالش‌های عمده در برابر امارت اسلامی افغانستان مواجه شده است.

به نوشته جورجیو کافیرو و الدار ممدوف برای وبگاه نشنال اینترست، در حالی که هیچ دولت آسیای مرکزی طالبان را به رسمیت نشناخته، اما همه آن‌ها با امارت اسلامی وارد تعامل شده و به طور غیررسمی، تنها دولت بالفعل افغانستان را به رسمیت می‌شناسند. در میان این کشورها، تاجیکستان سرسخت‌ترین کشور ضدطالبان آسیای مرکزی به شمار می‌رود.

دولت امام‌علی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان امارت اسلامی را رژیمی غیرقانونی تلقی می‌کند. تاجیکستان طالبان را تهدیدی جدی برای منافع ملی و امنیت منطقه‌ای خود می‌داند و به نظر می‌رسد نباید انتظار بهبودی رابطه دوشنبه با این گروهک را داشت.

این جمهوری سابق شوروی اعلام کرده که طالبان را به رسمیت نخواهد شناخت زیرا «از طریق سرکوب تشکیل شده است». تاجیکستان یک جمهوری آسیای مرکزی است که بیشترین حمایت را از نیروهای ضدطالبان افغانستان می‌کند. در سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ که طالبان برای اولین‌بار کنترل کشور را به دست گرفت و با اتحاد شمال وارد جنگ شد نیز دوشنبه چنین رویکردی داشت. تاجیکستان میزبان جبهه مقاومت ملی، یک اتحادیه نظامی متشکل از اعضای سابق اتحاد شمال بوده که به جمهوری اسلامی افغانستان وفادار مانده‌اند. محمد ظاهر اغبر، سفیر جمهوری اسلامی افغانستان در تاجیکستان، همچنان سفارت افغانستان در دوشنبه را اداره می‌کند. این مکان دیپلماتیک در تاجیکستان کانون فعالیت‌های ضدطالبان بوده است.

قومیت یکی از عوامل مهم خصومت دوشنبه با طالبان است. در حالی که این گروهک عمدتاً تحت سلطه پشتون‌ها بوده، تاجیک‌تبارهای افغانستان نقش برجسته‌ای در اتحاد شمال داشتند. احمدشاه مسعود، رهبر سابق آن یک تاجیک بود. گفته می‌شود که احمد مسعود، پسرش و امرالله صالح، معاون سابق رئیس‌جمهور در دولت اشرف غنی که او نیز از قوم تاجیک است، بیشتر وقت خود را در دوشنبه برای مقابله با امارت اسلامی گذرانده‌اند. در راستای اهداف سیاسی، دوشنبه احساس می‌کند که باید تا حدی با تاجیک‌تبارهای افغانستان ابراز همدردی کند.

پویایی ایدئولوژیک نیز دخیل است. در حالی که همه کشورهای آسیای مرکزی کاملاً سکولار هستند، ازبکستان و ترکمنستان رویکردی عمدتاً عمل‌گرایانه در قبال روابط با امارت اسلامی افغانستان اتخاذ کرده‌اند. در مقابل، تاجیکستان هرگونه تعامل سیاسی با طالبان را تهدیدی برای سکولاریسم سختگیرانه خود می‌داند.

شانتی ماریت دسوزا، استاد مدعو فولبرایت-نهرو در دانشکده سیاست عمومی دانشگاه ماساچوست آمهرست می‌گوید: «با وجود اینکه اکثر کشورهای منطقه از جمله کشورهای آسیای مرکزی ترجیح می‌دهند با طالبان تعامل کنند، تاجیکستان یگانه کشوری است که چنین سیاستی را دنبال می‌کند. اما در عین حال، احتمالاً تاجیکستان تنها محلی است که نیروهای مقاومت ضدطالبان را زنده نگه داشته و ممکن است بسیاری از حمایت‌های ناشناس از این نیروها، از تاجیکستان بگذرد».

او افزود: «بنابراین، سیاست‌های تاجیکستان می‌تواند برای کشورها و بازیگرانی که همچنان به ایجاد یک دولت فراگیر در افغانستان یا حتی تحت فشار قرار دادن طالبان برای تغییر برخی سیاست‌های خود امیدوار هستند، مفید بوده باشد».

امنیت مرزی و مقابله با افراط‌گرایی

از بین تمام کشورهای آسیای مرکزی، تاجیکستان طولانی‌ترین مرز مشترک با افغانستان را دارد و از مدت‌ها پیش، دولت دوشنبه متوجه تهدیدات امنیتی جدی از سمت افغانستان شده است. این مسئله ما را به جماعت انصارالله می‌رساند.

جماعت انصارالله که در سال ۲۰۱۰ تأسیس شد، گروهی متشکل از افراطی‌های تاجیک است که به دنبال برکناری دولت فوق سکولار تاجیکستان هستند. این سازمان اعضای خود را از داخل افغانستان و تاجیکستان جذب می‌کند. جماعت انصارالله که در تاجیکستان ممنوع است، سابقه حمله به داخل این کشور آسیای مرکزی را دارد. اندکی قبل از سقوط دولت غنی، طالبان «بخشی از مسئولیت» تامین امنیت مرز ۸۴۳ مایلی افغانستان با تاجیکستان را به جماعت انصارالله واگذار کرد. اگرچه امارات اسلامی هرگونه پناه‌دادن به این گروه مسلح را انکار کرده، اما مقامات دوشنبه آن را رد می‌کنند.

علاوه بر پرسش‌هایی که درباره جماعت انصارالله وجود دارد، موضوعات دیگری نیز هست که از طریق آن، دوشنبه رژیم طالبان را تهدیدی مستقیم برای صلح و ثبات در تاجیکستان می‌داند. آدام روسل، سردبیر و نویسنده میلیتانت وایر توضیح داد: «کانال‌های رسانه‌های اجتماعی طرفدار طالبان شدیداً منتقد دولت تاجیکستان بوده و کانال‌های رسانه‌های اجتماعی به زبان تاجیکی را اداره می‌کنند».

او افزود: «نگرانی‌هایی نیز درباره قاچاق مواد مخدر فرامرزی به تاجیکستان وجود دارد که علی‌رغم تلاش‌های طالبان برای ریشه‌کن‌کردن این تجارت در سایر نقاط کشور، افزایش یافته است. این امکان وجود دارد که جماعت انصارالله نیز در قاچاق مواد مخدر به تاجیکستان دست داشته باشد».

با توجه به این شرایط، قابل درک است که درست پیش از بازگشت طالبان به قدرت در آگوست ۲۰۲۱، تاجیکستان امنیت مرزهای خود با افغانستان را تقویت کرد.

حکومت انحصاری

از دیدگاه دوشنبه، بازی‌ندادن تاجیک‌ها توسط طالبان مشکل‌ساز بوده که هم ملی‌گرایانه داشته و هم امنیتی. مقامات تاجیکستان معتقدند که کنارگذاشتن تاجیک‌تبارها توسط طالبان خطر سوق‌دادن بیشتر آن‌ها به سمت گروه‌های افراطی خشونت‌آمیز، به ویژه داعش خراسان را افزایش داده که تهدیدی امنیتی برای دوشنبه خواهد بود.

احمد سعیر داوودزی، سفیر سابق افغانستان در امارات متحده عربی اذعان کرد: «دلیل اینکه تاجیکستان موضوع انزوای و تبعیض قومی تاجیک‌ها در افغانستان را جدی می‌گیرد، این بوده که می‌ترسد اگر تاجیک‌تبارهای تبعیدشده افغانستان مورد همدردی و حمایت تاجیکستان یا جبهه مقاومت ملی در داخل تاجیکستان قرار نگیرند، ممکن است به طور فزاینده‌ای به داعش پیوسته تا انتقام خود از طالبان را بگیرند».

این دیپلمات سابق افغانستان افزود: «شواهد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد داعش در حال جذب جنگجویان غیرپشتون از اقلیت‌های قومی افغانستان، به ویژه از مناطق شهری است؛ زیرا این جوانان غیرپشتون از جنبش طالبان پشتون گلایه‌های قومیتی داشته و می‌توانند با داعش غیرقومیتی هدف مشترکی بیابند».

با این حال، درخواست‌های حکومت فراگیر که از دوشنبه می‌آید با واقعیت دولت اقتدارگرای رحمان که هیچ اپوزیسیونی، حتی با گرایش اسلام‌گرای میانه‌رو را تحمل نمی‌کند، در تضاد است. این موضع با مفاد توافقنامه صلح تاجیکستان که در سال ۱۹۹۷ با میانجیگری سازمان ملل به جنگ داخلی خونین پنج‌ساله این کشور پایان داد، مغایرت دارد. دولت شدیداً با نشانه‌های آشکار مناسک اسلامی برخورد می‌کند. اخیراً مقامات محدودیت‌های جدیدی را برای پوشیدن حجاب در اماکن عمومی اعمال کردند. چنین اقداماتی افراط‌گرایی خشونت‌آمیز را تقویت کرده و شهروندان تاجیک را به سمت داعش سوق می‌دهد که نه تنها برای طالبان، بلکه برای کشورهای دیگر، از جمله روسیه و ترکیه که از تروریسم آن رنج برده‌اند نیز مایه نگرانی جدی است.

تعامل عمل‌گرایانه

اگرچه موضع رسمی تاجیکستان این است که دولت اسلامی افغانستان مشروعیت نداشته و دوشنبه با ایده به رسمیت شناختن طالبان مخالف است، اما این کشور آسیای مرکزی چاره‌ای جز سازگاری عملی با واقعیت‌های پسا حضور آمریکا در افغانستان نداشته است. دولت تاجیکستان تلاش کرده تا در روابط اقتصادی فرامرزی و مبارزه با داعش با طالبان همکاری کند.

ملانی سادوزای، محقق فوق دکترای دانشگاه رگنسبورگ گفت: «پس از بازپس‌گیری قدرت توسط طالبان و علی‌رغم اینکه تاجیکستان رژیم این گروهک را به رسمیت نمی‌شناسد و این واقعیت که کابل برای پرداخت هزینه‌های برق به دوشنبه بدهکار بود، دولت رحمان برق افغانستان را قطع نکرد. با این حال، در فوریه گذشته، افغانستان سرانجام بدهی خود را تسویه کرد و از تابستان ۲۰۲۱، نمایندگان شرکت‌های ملی برق دو کشور چندین بار برای تجدید مشارکت و حتی توافق بر سر تأمین برق اضافی و احتمالاً گسترش خطوط انتقال برق دیدار داشته‌اند».

او افزود: «علاوه بر این نشست‌ها و توافق‌ها، مرز بین تاجیکستان و افغانستان که در فوریه ۲۰۲۰ بسته شده بود، در سپتامبر ۲۰۲۳ برای فعالیت برخی بازارهای مرزی بازگشایی شد. مقامات تاجیکستان این تحولات را انکار نکرده و علناً گفته‌اند که اگرچه موضع سیاسی آن‌ها نسبت به طالبان تغییر نکرده، اما از روابط اقتصادی و تجاری به نفع هر دو کشور حمایت خواهند کرد».

سرویس‌های اطلاعاتی دولت تاجیکستان و امارت اسلامی افغانستان نیز برای بحث درباره تهدید داعش دیدارهایی داشته‌اند؛ البته اطلاعات کمی در مورد چنین تعاملی در دسترس عموم است. اینکه آیا درک مشترک از تهدید داعش برای ایجاد رابطه بهتر بین دوشنبه و حاکمان اسلام‌گرای کابل کافی است یا خیر، مشخص نیست، اما کارشناسان در این‌باره تردید دارند. در درجه اول، این امر از مسئله حل‌نشده جماعت انصارالله نشئت می‌گیرد که به نظر می‌رسد تضمین‌کننده روابط سرد و منفی تاجیکستان و طالبان باقی بماند.

روسل اظهار داشت: «تهدید داعش می‌تواند همکاری امنیتی بین دوشنبه و طالبان را برانگیزد، اما برای تحقق این امر، باید تهدید جماعت انصارالله برای تاجیکستان شدیداً کاهش یابد. اینکه آیا طالبان از اقتدار کافی بر جماعت انصارالله برای دستیابی به این هدف برخوردار است، مشخص نبوده و تا زمانی که این اتفاق نیافتد، همکاری معنی‌داری بین دو کشور بعید به نظر می‌رسد».

تا آینده‌ای قابل پیش‌بینی، روابط تاجیکستان و طالبان احتمالاً تا حد زیادی سرد باقی خواهد ماند. تعامل عملی در تجارت و پذیرش روزافزون واقعیت حکومت امارت اسلامی افغانستان توسط همسایگان آسیای مرکزی تاجیکستان و همچنین شرکای خارجی مهم مانند روسیه، چین و ایران ممکن است برخی از اصطکاک‌ها را کاهش دهد. اما سؤالات آزاردهنده‌ای درباره امنیت، ایدئولوژی و ملی‌گرایی همچنان به رابطه تاجیکستان و طالبان آسیب خواهد زد.