چرخش در مسکو و خطر امنیتی نوظهور برای ایران؛ قفقاز از مدار استراتژیک تهران خارج می‌شود؟

به گزارش اکوایران، اختلاف با مسکو نگرانی‌های امنیت ملی تهران درباره کریدور زنگزور را به مرکز توجه آورده است.

بلاتکلیفی در میانه تضاد منافع ذی‌نفعان

به نوشته المانیتور، هدف این پروژه ترانزیتی به بلندای ۴۰ کیلومتری که توسط باکو و آنکارا در حال ساخت بوده، اتصال اروپا به آسیای مرکزی و چین از طریق ترکیه و آذربایجان است، اما این مسیر باید از بین ارمنستان یا ایران عبور کند تا قابل اجرا باشد. برای باکو، منطقه زنگزور که نام این مسیر از آن گرفته شده، بعد از واگذاری آن به ارمنستان توسط اتحاد جماهیر شوروی در دهه ۱۹۲۰ غیرقابل‌دسترس شد. در نتیجه، باکو دسترسی به ناحیه خودمختار نخجوان را که در میان قلمروی ارمنستان واقع شده از دست داده و اکنون اتصال به این منطقه برای راه‌اندازی کریدور زنگزور ضروری است.

 پروژه حمل‌ونقل زنگزور به مدت طولانی به دلیل تضاد منافع ذی‌نفعان اصلی در حالت بلاتکلیفی باقی مانده بود. اما آذربایجان و ترکیه ساخت آن را آغاز کرده‌اند و پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال ۲۰۲۴ به اتمام برسد.

توافق ارس

آذربایجان نتوانست ارمنستان را قانع کند که اجازه دسترسی انحصاری به این مسیر را بدهد و به همین دلیل، مجبور شد به ایران روی بیاورد. از آنجا که کریدور پیشنهادی ابتدا قرار بود از خاک ارمنستان عبور کند و هیچ ایست بازرسی و کنترل مرزی ارمنستانی نداشته باشد، ایروان حاضر به توافق نشد. گزینه آخر باکو، تهران بود.

ایران نیز مشکلاتی جدی با این طرح دارد، زیرا کریدور زنگزور با عبور از تمام مرز مشترک ایران و آذربایجان، مرز ایران با ارمنستان را مسدود کرده و اگر تهران با آن موافقت کند، حق عبور گاز آذربایجان به نخجوان از طریق خاک ایران را از دست می‌دهد.

بنابراین و در عوض کریدور زنگزور، توافق‌نامه کریدور ارس در اکتبر ۲۰۲۳ بین باکو و تهران به امضا رسید. طبق این قرارداد، پل‌هایی برای جاده‌ها و ریل‌های روی رود ارس ساخته می‌شود و بدون اینکه از ارمنستان بگذرند، نخجوان را به ایران و سپس به آذربایجان متصل می‌کنند.

عقب‌نشینی روسیه

اما پس از سفر ماه گذشته پوتین به آذربایجان، باکو حمایت مسکو را برای بازکردن مسیر مستقیم از طریق ارمنستان به دست آورد و این امر دسترسی مستقیم تهران به ایروان را قطع کرد. علاوه بر این، روسیه و آذربایجان خواهان نظارت و کنترل کریدور به روش خودشان هستند؛ طرحی که شدیداً مورد مخالفت ایران و ارمنستان قرار گرفت.

تهران با خط‌قرمزخواندن احداث کریدور زنگزور، سریعاً واکنش نشان داد و اعلام کرد که نمی‌خواهد «تغییرات ژئوپلیتیکی» در قفقاز به وجود آید. اگر باکو و مسکو این گزینه را اجرایی کنند، مرز مشترک ایران با ارمنستان تحت تأثیر قرار می‌گیرد و تهران دسترسی جایگزین خود به اروپا و اهمیت ترانزیتیش را از دست می‌دهد.

با این حال، با توجه به روابط دفاعی رو به رشد با ایران، کرملین به زودی تسلیم شد و در ۱۷ سپتامبر، سرگئی شویگو، دبیر شورای امنیت روسیه برای آرام‌کردن اوضاع به تهران آمد. با انجام تلاش‌های دیپلماتیک سریع، علی احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران که به تازگی برای نشست اعضای بریکس در سن‌پترزبورگ حضور داشت، با ولادیمیر پوتین ملاقات کرد. پس از آن، شویگو برای ارائه پیامی شخصی از طرف پوتین به رهبری ایران حاضر شد.

به گفته رسانه‌های ایرانی، مسعود پزشکیان به شویگو گفت: «روابط بین تهران و مسکو به طور دائم، مداوم و پایدار توسعه خواهد یافت. تعمیق و تقویت روابط و همکاری بین ایران و روسیه تأثیر تحریم‌ها را کاهش خواهد داد».

اگرچه جزئیات مشخص نیست، اما خبرگزاری تاس اشاره کرد که «توجه ویژه‌ای به موضع جمهوری اسلامی در خصوص مسیرهای ترانزیتی و کریدورها به و از آذربایجان» معطوف شده است. به گفته وب‌سایت دولتی روسیه، پوتین همچنین پیشنهاد وزارت خارجه روسیه برای امضای توافق‌نامه شراکت استراتژیک با ایران را پذیرفته، اما زمان امضای این توافق مشخص نیست.

زنگزور، خطر امنیتی برای ایران

در همین حال، تهران همچنان کریدور زنگزور را تهدیدی برای نفوذ منطقه‌ای خود و خطر بالقوه امنیت ملی می‌بیند. روبرتو نچیا، پژوهشگر مستقل و تحلیلگر ایران به المانیتور گفت: «علاقه تهران به قفقاز جنبه تاریخی داشته و به قرارداد ترکمنچای در سال ۱۸۲۸ برمی‌گردد که به جنگ روسیه و ایران پایان داد و باعث از دست رفتن بخش قابل توجهی از سرزمین‌های ایران شد». نچیا اظهار داشت: «تهران کریدور زنگزور را چالشی برای تمرکز سنتی سیاست ایران در قفقاز تلقی می‌کند که هدفش حفظ پایه‌های روابط ایران و روسیه بر اساس منافع مشترک در منطقه است».

او در ارزیابی خود دو مسئله را شکل‌دهنده موضع ایران در این سناریو می‌داند. اول: «این کریدور نهایتاً به شبکه حمل‌ونقل و لجستیک جهانی در سال‌های آینده تبدیل خواهد شد که قفقاز را به ترکیه، اروپا و چین متصل می‌سازد. تهران به خوبی خطرات کنارگذاشته‌شدن از این فرصت‌های اقتصادی را می‌فهمد». دوم، این که «تهران به خوبی آگاه است که این کریدور می‌تواند نفوذ منطقه‌ای کشورهای ترک‌زبان، به ویژه ترکیه و آذربایجان را افزایش دهد؛ چیزی که می‌تواند احساسات قوم‌گرایانه داخل ایران را تحریک کند».

امید شکری، پژوهشگر مهمان در دانشگاه جرج میسون و استراتژیست انرژی در توضیح اینکه چرا کریدور زنگزور برای ایران به خط‌قرمز تبدیل شده، به المانیتور گفت: «در درجه اول، این کریدور تهدیدی برای کاهش اهمیت استراتژیک ایران به شمار می‌رود، زیرا اتکای آذربایجان به ایران برای اتصال سرزمین اصلیش به ناحیه نخجوان را کاهش می‌دهد؛ نقشی که ایران پیش از جنگ دوم قره‌باغ ایفا می‌کرد. این تغییر بالقوه می‌تواند موقعیت ایران را به عنوان مرکز ترانزیتی حیاتی بین ترکیه و آسیای مرکزی تضعیف کرده و ارزش ژئو اقتصادی این کشور در شبکه‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای را کاهش دهد».

شکری خاطرنشان کرد که از نظر ژئوپلیتیک، این کریدور می‌تواند موقعیت ایران در منطقه را تضعیف کند و اهرم آن در برابر اتحادیه اقتصادی اوراسیا و شبکه‌های حمل‌ونقل شرق به غرب کاهش دهد. این موضوع برای ایران به خصوص نگران‌کننده است، زیرا کریدور شمال-جنوب این کشور که به عنوان یک مسیر جایگزین ترویج می‌شود، ممکن است تحت‌الشعاع ارزش استراتژیک کریدور زنگزور قرار بگیرد.

بنابراین، شکری گفت: «با توجه به حمایت قوی آذربایجان و ترکیه از کریدور زنگزور که هر دو به عنوان رقبای منطقه‌ای ایران تلقی می‌شوند، تهران این پروژه را چالشی مستقیم برای نفوذ خود می‌بیند. علاوه بر این، ایران نگرانی‌های حاکمیتی داشته و با هرگونه کریدور فرامرزی که ممکن است حاکمیت کشورهای منطقه‌ای مانند ارمنستان را نقض کند، مخالف است».

کریدورهای قفقازی

نچیا اذعان داشت: «هرچند در داخل ایران، موضوع زنگزور انتقاد از روسیه را در تقریباً تمام طیف‌های سیاسی افزایش داده، آخرین تحریم‌های ایالات متحده/اتحادیه اروپا در رابطه با تحویل [ادعایی] موشک‌های بالستیک به روسیه تا حدودی بحث‌های داخلی را کاهش داده و صدای کسانی که خواهان روابط نزدیک‌تر با مسکو هستند را تقویت کرده است». بنابراین، نچیا گفت: «تهران هیچ علاقه‌ای به دشمنی با روسیه ندارد و سعی کرده مسائل آزاردهنده با مسکو را دیپلماسی از بین ببرد».

در مورد برنامه‌های بلندمدت تهران برای حفاظت از منافع ملی خود در برابر کریدور زنگزور، شکری اظهار داشت: «بسیار محتمل است که ایران روابط خود با ارمنستان و سایر شرکای منطقه‌ای را تقویت کرده تا تعادل را در برابر پویایی‌های ژئوپلیتیکی در حال تغییر برقرار کند. همچنین در پاسخ، توسعه کریدور شمال-جنوب را سرعت ببخشد و فرصت‌ها برای شرکت یا تأثیرگذاری بر پیشرفت کریدور زنگزور را بررسی کند».

نتیجه اینکه، وقتی کریدور زنگزور نهایتاً راه‌اندازی شود، شکری معتقد است: «با وجود این چالش‌ها، احتمالاً ایران کاملاً نادیده گرفته نخواهد شد. میزان تأثیر کریدور نیز به طور عمده بستگی به سرعت توسعه آن و نحوه انطباق مؤثر ایران با چشم‌انداز منطقه‌ای در حال تحول خواهد داشت».