تکرار سرنوشت لیبی این بار در شام؟

به گزارش اکوایران، برکناری بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، پس از حمله نیروهای شورشی به دمشق، شبکه نفوذ ایران در خاورمیانه را با چالش مواجه کرد. در همین حال اسرائیل، ایالات متحده و قدرت‌های عربی اکنون باید با خطر بی‌ثباتی و افراط‌گرایی مجموعه‌ نیروهایی مقابله کنند که جایگزین او می‌شوند.

رهبر نیروهای شورشی که به 50 سال حکومت سلسله اسد و پدرش پایان داد، هیئت تحریر الشام (HTS)، یک گروه مسلمان سنی بود که قبلاً وابسته به القاعده بود و از سوی ایالات متحده و سازمان ملل به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته شده است.

ترس از یک دولت افراطی

سه دیپلمات و سه تحلیلگر به رویترز گفتند که کشورهای غربی و عربی از این بیم دارند که ائتلاف شورشی به رهبری هیئت تحریر الشام ممکن است به دنبال جایگزینی دولت اسد با یک دولت اسلامگرای تندرو باشد، یا دولتی که کمتر قادر یا مایل به جلوگیری از ظهور مجدد نیروهای رادیکال است.

عبدالعزیز الساغر، مدیر مرکز تحقیقات خلیج فارس گفت: «هراس شدیدی در داخل و خارج منطقه از خلاء قدرتی وجود دارد که ممکن است سقوط ناگهانی اسد ایجاد کند». وی به جنگ‌های داخلی پس از سرنگونی صدام حسین، رئیس جمهور عراق در سال 2003 و معمر قذافی، دیکتاتور لیبی در سال 2011 اشاره کرد.

یک دیپلمات ارشد غربی در منطقه که نخواست نامش فاش شود، به رویترز گفت که - با تکه تکه شدن نیروهای شورشی - هیچ برنامه‌ای برای چگونگی حکومت بر سوریه وجود ندارد، کشوری پیچیده که به فرقه‌ها و گروه‌های قومی مختلف تقسیم شده است، که هر کدام دارای پایگاه‌های قدرت منطقه‌ای هستند.

این دیپلمات ارشد ابراز نگرانی کرد که هرج و مرج در سوریه می‌تواند به شکوفایی گروه‌های افراطی مانند دولت اسلامی (داعش) امکان دهد، گروهی که در سال 2014 مناطق وسیعی از سوریه و عراق را در نوردید و قبل از بیرون رانده شدن در سال 2019، خلافت اسلامی را تأسیس کرد.

جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده روز یکشنبه از سرنگونی اسد استقبال کرد و گفت که او برای حکومت استبدادی خود «مسئول» است، اما هشدار داد که کناره‌گیری او به معنای «خطر و عدم اطمینان‌» است. نیروهای آمریکایی روز یکشنبه ده‌ها حمله را در داخل سوریه علیه داعش انجام دادند تا از تقویت مجدد داعش جلوگیری کنند.

سرعت سرنگونی اسد، تنها دو هفته از آغاز حمله شورشیان، بسیاری را در کاخ سفید غافلگیر کرد. یک مقام ارشد آمریکایی گفت که واشنگتن اکنون به دنبال راه‌هایی برای برقراری ارتباط با همه گروه‌های شورشی است، نه فقط هیئت تحریر الشام.

تاکنون، واشنگتن بیشتر از گروه‌های کرد سوری مانند نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) حمایت کرده است که مناطق تحت کنترل آن‌ها در شمال شرق سوریه است. با این حال، این گروه‌ها با یکی از اصلی ترین جناح‌های پیروز شورشیان، ارتش ملی سوریه (SNA) که توسط ترکیه، که مخالف نفوذ کردها است، حمایت می‌شود، درگیر هستند.

متحدان اسد، تهران و مسکو، که 13 سال حکومت او را با حمایت نظامی، نیروی انسانی و نیروی هوایی حمایت کردند، نیز با پیامدهای گسترده سقوط سریع او روبرو هستند.

مسکو - که به اسد و خانواده اش پناهندگی داده است - دو پایگاه نظامی بزرگ در سوریه دارد که جای پای اصلی آن در خاورمیانه است. پایگاه دریایی این کشور در طرطوس در دریای مدیترانه، پایگاهی برای عبور و مرور پیمانکاران نظامی به داخل و خارج از آفریقا بوده است.

سوریه به عنوان یک ستون محور

برای تهران، اتحاد با اسد - از اعضای فرقه اقلیت علوی، شاخه‌ای از اسلام شیعی – عنصر کلیدی از پایگاه قدرتش در منطقه‌ای عمدتا سنی نشین بود که نسبت به ایران بدبین هستند.

خروج اسد یک محور اصلی نفوذ و توانایی تهران برای نمایش قدرت و حفظ شبکه متحدان در سراسر خاورمیانه را تحت الشعاع قرار می‌دهد، به ویژه برای متحدش حزب الله در لبنان. یک مقام ارشد ایرانی روز دوشنبه به رویترز گفت که ایران در تلاش برای «جلوگیری از قرار گرفتن در یک مسیر خصمانه»، یک خط ارتباطی مستقیم با شورشیان باز کرده است.

اسد به ایران یک مجرای حیاتی برای بازسازی حزب الله پس از یک جنگ شدید ارائه می‌کرد. جاناتان پانیکوف، معاون سابق افسر اطلاعات ملی آمریکا در خاورمیانه، گفت که سقوط او می‌تواند تسلیح مجدد حزب‌الله را دشوارتر کند و چشم‌انداز حفظ آتش‌بس با اسرائیل را که در ماه گذشته توافق شد، افزایش دهد.

«روز تاریخی» نتانیاهو

بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، سرنگونی اسد را «روزی تاریخی» خواند که پس از ضربات اسرائیل انجام شد. او گفت که به نیروهای اسرائیلی دستور داده است تا مناطقی را در امتداد منطقه حائل مرزی تصرف کنند تا امنیت اسرائیل تضمین شود.

وزیر امور خارجه اسرائیل گفت که نیروهای اسرائیل روز دوشنبه حملات هوایی را علیه سایت‌های مشکوک سلاح‌های شیمیایی و موشکی انجام دادند تا از افتادن آن‌ها به دست بازیگران متخاصم جلوگیری کنند.

کارمیت والنسی، محقق ارشد موسسه مطالعات امنیت ملی (INSS)، اندیشکده سیاست امنیتی اسرائیل مستقر در تل آویو، گفت که - علیرغم خطر یک دوره طولانی هرج و مرج و خشونت در سوریه - سقوط اسد می‌تواند به نفع اسرائیل باشد.

او گفت: «علیرغم نگرانی‌ها در مورد ظهور عناصر افراطی در نزدیکی مرز و فقدان یک مرجع مسئول روشن، توانایی‌های نظامی شورشیان، در اشکال مختلف آن، قابل مقایسه با ایران و گروه‌های متحد آن نیست.»

فراخوان برای قانون اساسی جدید و انتخابات

مروان المعشر، معاون مطالعات بنیاد کارنگی مستقر در ایالات متحده برای صلح بین‌المللی، گفت خروج اسد می‌تواند فرصتی را برای مردم سوریه فراهم کند، تا از طریق یک انتقال منظم، از خلاء قدرتی که به گروه‌های افراطی اجازه تسلط می‌دهد جلوگیری کند و یک حکومت سیاسی فراگیر ایجاد کنند.

هادی البحرا، رئیس اپوزیسیون اصلی سوریه در خارج از کشور، روز یکشنبه در حاشیه نشست دوحه به رویترز گفت که سوریه باید یک دوره انتقالی 18 ماهه برای ایجاد «محیط امن، بی‌طرف و آرام» برای انتخابات آزاد داشته باشد.

البحرا، رئیس ائتلاف ملی سوریه، گفت که سوریه باید ظرف شش ماه یک قانون اساسی تهیه کند که اولین انتخابات بر اساس آن انجام شود. او گفت که اپوزیسیون از کارمندان دولتی خواسته است تا زمان انتقال قدرت به محل کار خود بروند و به آن‌ها اطمینان داده است که آسیبی نخواهند دید.

اما مخالفان سیاسی سوریه در دمشق نفوذ کمی دارد، جایی که گروه‌های مسلح در آن تسلط دارند و بسیاری از ناظران سوریه همچنان بدبین هستند.

ابومحمد الجولانی، رهبر گروه تحریر الشام، روز یکشنبه در مسجد قرون وسطایی اموی در مرکز دمشق سخنرانی کرد و وعده داد که این فصل جدیدی برای منطقه خواهد بود و سوریه به «چراغی برای امت اسلامی» تبدیل خواهد شد.

با این حال، سؤالاتی در مورد این وجود دارد که آیا شکل ایدئولوژی سختگیرانه اسلام گرای جولانی در سراسر سوریه پذیرفته می‌شود، کشوری که در آن شکلی از اسلام میانه رو و لیبرال حاکم است و دارای جمعیتی مخلوط مسیحی، علوی، دروزی و کرد است.

مقامات غربی و خاورمیانه نگرانی خود را در مورد وحدت سوریه، با مناطق کلیدی، از جمله مناطقی در امتداد مرزهای عراق و ترکیه، تحت کنترل فرقه‌ها و گروه های قومی مختلف ابراز کردند. این تقسیمات که با قیام خونین 2011 تشدید شد، یک تهدید فزاینده برای ثبات ملی است.

تحلیلگران و دیپلمات‌هایی که با رویترز صحبت کردند، نسبت به خطر یک درگیری فراگیر - مشابه وقایع پس از سرنگونی قذافی در لیبی یا صدام در عراق - هشدار دادند که در آن گروه‌های مسلح از طیف‌های مختلف اسلام گرا، قومی و ایدئولوژیک، برای قلمرو با هم می‌جنگیدند. چنین دولت شکست خورده‌ای در سوریه تأثیر بزرگی بر همسایگان آن، لبنان، ترکیه، عراق و اردن خواهد داشت.

رقابت در میان شورشیان

اپوزیسیون سوریه طیف وسیعی از گروه‌های میانه‌رو مانند ارتش ملی سوریه، تا عناصر جهادی درون هیئت تحریر الشام را در بر می‌گیرد که هر کدام دیدگاه خاص خود را برای آینده سوریه دارند، از دموکراسی سکولار تا حکومت اسلامی.

الساغر گفت: «همه این گروه‌های شورشی برای برتری رقابت می‌کنند؛ هر کدام می‌خواهند مسئول باشند. هر کدام فکر می‌کنند می‌توانند بشار اسد باشند و هر یک با یک نیروی خارجی که از گروهش حمایت مالی می‌کند، وفاداری دارد. آن‌ها با هم درگیر خواهند شد مگر اینکه تلاشی از سوی سازمان ملل و برخی کشورهای با نفوذ منطقه برای متحد کردن آن‌ها صورت گیرد.»

نیروهای تحت حمایت ترکیه در شمال تسلط دارند، در حالی که گروه‌های کرد وابسته به ایالات متحده، مانند نیروهای سوریه دموکراتیک (SDF) در شمال شرقی سوریه تسلط دارند.

در نشانه‌ای از تنش بین این گروه‌ها، ارتش ملی سوریه مورد حمایت ترکیه در آغاز حمله اخیر، بخش هایی از اراضی از جمله شهر تل رفعت را از نیروهای کرد تحت حمایت ایالات متحده گرفت. یک منبع امنیتی ترکیه روز یکشنبه گفت که شورشیان پس از عقب راندن دوباره کردها، وارد شهر شمالی منبج شدند.

با این حال، برخی از تحلیلگران می‌گویند که یک انتقال منظم امکان پذیر است و استدلال می‌کنند که نهادهای دولتی مستقر در دمشق همچنان قادر به انجام وظایف خود هستند.

آن‌ها همچنین به تجربه شورشیان از حکومت در مناطق محصور در سراسر سوریه اشاره می‌کنند، که در برخی موارد برای بیش از یک دهه موفق بوده‌اند. ائتلاف شورشی به رهبری هیئت تحریر الشام ، هنگامی که در اواخر ماه گذشته حلب، دومین شهر بزرگ سوریه را تصرف کرد، به جمعیت قابل توجه اقلیت شهر وعده داد که شیوه زندگی آن‌ها را حفظ خواهد کرد و برای اعضای نیروهای امنیتی عفو صادر کرد.

اما حسن حسن، کارشناس گروه‌های اسلام‌گرا در خاورمیانه مستقر در واشنگتن، گفت که اکنون که شورشیان دمشق را تصرف کرده‌اند، نگرانی‌ها در میان این گروه‌های اقلیت زیاد است.

او گفت: «در مورد اینکه در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد تردید وجود دارد، به ویژه در مورد نفوذ مذهبی و چگونگی تحول قوانین (اسلامی) مورد نظر گروه‌های درگیر».