شمایل خاورمیانه پسااسد

تحولات چند هفته اخیر در لبنان و سوریه - از رویارویی اسرائیل با حزب‌الله گرفته تا سقوط بشار اسد - فصل جدیدی را برای خاورمیانه رقم زده است.

شاید گروهی مدعی شوند که حملات اسرائیل به شام، زمینه را برای برقراری صلح و ثبات در منطقه هموار می‌کند. با این حال، نتیجه محتمل‌تر، تشدید رقابت منطقه‌ای برای پر کردن خلاء ناشی از کاهش حضور ایران و مقاومت در سوریه است. تحولات خاورمیانه و رویارویی تل‌آویو و حزب‌الله موازنه بین ایران و اسرائیل را تغییر داد و حالا سقوط بشار اسد می‌تواند موقعیت ایران و مقاومت را تحت تاثیر قرار دهد. اما پیامد گسترده‌تر تحولات اخیر، تغییر در موازنه قوا بین ترکیه و سایر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است.

کارت برنده ترکیه

پایان غافلگیرکننده اسد نقطه عطفی برای سوریه است و همزمان می‌تواند موقعیت ایران و روسیه را نیز تحت تاثیر قرار دهد. روسیه شاید پایگاه‌های نظامی‌اش را از دست بدهد؛ پایگاه‌هایی که کرملین از آنها برای نفوذ در آفریقا استفاده می‌کرد. همزمان این احتمال وجود دارد که ایران به واسطه تحولات شام نتواند به سان گذشته از سوریه به عنوان پلی به لبنان برای حمایت از حزب‌الله استفاده کند.

با این همه این متغیرهای احتمالی همه داستان نیست. شورش رعدآسای 12 روزه شورشیان که در نهایت به سقوط دمشق منجر شد شاید بازی ماهرانه قدرت ترکیه است. آنکارا حامی اصلی نیروی اصلی مخالف اسد، نیروهایی چون تحریر الشام بوده و تا حد زیادی عامل موفقیت این گروه در میدان نبرد است. اگر چه ترکیه از سرعت فروپاشی دولت اسد شگفت زده شد، اما در نهایت، در انتظار چنین نتیجه‌ای بود.

آن‌چه در شام رخ داد نمایش روشن توانایی و قدرت ترکیه بود؛ قدرتی که این بازیگر با توسل به اهرم‌هایی چون تحریرالشام و متحداش به نمایش گذاشت و حالا ظاهرا به عنوان بازیگر خارجی فعال و برجسته در سوریه نقش آفرینی می‌کند. با گذشت زمان، دستاوردهای ترکیه در سوریه برجسته شده و شاید نفوذ آنکارا در لبنان و عراق افزایش یابد.

چنین ماجرایی توازن قدرت منطقه‌ای را به طرق مهمی تغییر خواهد داد. اولاً، شاید دستاورهای ترکیه فعل‌وانفعال‌های تهران را تحت تاثیر قرار دهد اما به همان اندازه -اگر نه مهمتر- این گزاره پیامدهایی برای دیگر بازیگران منطقه ای دارد. همه آنها احتمالاً سیاست های خود را برای واکنش به واقعیت جدید تنظیم می کنند.

از منظر ایران، سقوط اسد شاید زمینه را برای تغییر استراتژی اش فراهم کند. اما همانطور که ناظران می گویند دستاوردهای ترکیه در سوریه می تواند برای تمامی منطقه نگران کننده باشد. ایران ترکیه را به عنوان رقیب منطقه‌ای می‌بیند؛ رقیبی که که حوزه‌های نفوذ تهران در خاورمیانه و قفقاز را در خفا به چالش می کشد، جغرافیایی که دو بازیگر مدت ها است در آن درگیر رقابت هستند.

با حمایت قدرتمند ترکیه از آذربایجان بالاخص در جریان حمله برق آسا باکو به ایروان برای بازپس‌گیری قره‌باغ کوهستانی از ارمنستان در سپتامبر 2023، رقابت میان تهران و آنکارا قدرت گرفت. در شرایط کنونی اگر آنکارا به واسطه تحولات سوریه جسورتر شود و با حمایت دوباره از باکو بتواند بر مسیر تجاری کریدور زنگزور که آذربایجان و ارمنستان را به ترکیه متصل می کند، کنترل داشته باشد، رقابت ها در قفقاز بالا می گیرد. چنین فعل و انفعال هایی را می توان در قاب بازسازی قدرت امپراتوری عثمانی در قفقاز و شام تبیین کرد؛ مقوله ای که ایران بین قرن های 16 و 20 با آن دست و پنجه نرم می کرد.

در این میان اسرائیل دشمن اصلی ایران نیز دلایلی برای نگرانی از تحولات در سوریه دارد. اسرائیل ممکن است درگیر چالش‌های ذاتی حوزه نفوذ ترکیه در شام شود. دولتی به رهبری تحریر الشام پس از تثبیت قدرتش در سوریه، الحاق بلندی‌های جولان توسط اسرائیل را رد کرده و احتمالاً در مورد مصائب فلسطینی‌ها بی‌طرف نمی ماند. پیوندهای عرب سنی تحریر الشام با فلسطینی ها غیر قابل انکار است. به بیانی دیگر تهدید به وجود آمده در مرزهای اسرائیل شایددر نظم سیاسی جدید دمشق نهفته باشد، نظمی که با حمایت ترکیه تعریف شد.

از طرفی دیگر برای کشورهای عربی - از مصر و اردن گرفته تا کشورهای حاشیه خلیج فارس - پیروزی تحریر الشام در سوریه به سان پژواک خطرناک بهار عربی است؛ قیامی که پادشاهی ها تصور می کردند بدان پایان دادند. بهار عربی اقتدارگرایی در جهان عرب را به واسطه فراخوان ها برای دموکراسی و حکومت خوب به چالش کشید. معترضان مورد حمایت احزاب اسلام گرا قرار گرفته، برخی از آنها دموکراسی را پذیرفتند و برخی به دنبال تعریف ساختارهایی با محدودیت های بیشتر بودند. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، بهار عربی را پذیرفت و آینده‌ای برای جهان عرب ترسیم کرد که منعکس‌کننده دیدگاهش از دموکراسی است. همزمان بسیاری از احزاب اسلامگرا ترکیه را الهام بخش دیده و از حمایت های این بازیگر برخوردار شدند.در این میان کشورهای عربی سخت جنگیدند تا جنبش‌ معترضیان را در کشورهای خود سرکوب کنند، همین مقوله این گروه از بازیگران را در مقابل ترکیه قرار داد.

در نهایت، کشورهای عربی پیروز شدند. هیچ کجا برای ترکیه به سان سریه میدان برای مانور هموار نبود. حزب عدالت و توسعه فعالانه در کنار اپوزیسیون، که شامل جناح‌های اسلام‌گرا بود، ایستاد و از میلیون‌ها پناهنده که از جنگ داخلی فرار کردند، استقبال کرد. در طول جنگ داخلی سوریه، روسیه و ایران تلاش های ترکیه برای سرنگونی اسد را ناکام گذاشتند.در آن بازه زمانی کشورهای عربی به واسطه نزدیکی اسد به ایران و اتحاد دو کشور، به رئیس جمهوری سوریه پشت کردند، اما فارغ از رقابت اعراب و ایران، بقای اسد با اهداف پادشاهی ها مطابقت داشت. اخیراً، این گروه از کشورها برای بازسازی روابط با اسد ابتکار عمل هایی را تعریف کرده و زمینه را برای بازگشت سوریه به اتحادیه عرب هموار کردند.

اکنون، تقریباً 14 سال پس از آغاز قیام سوریه، ترکیه سرانجام در نبرد خود برای سرنگونی اسد و ورود به سوریه پیروز شده است. برای کشورهای عربی چنین گزاره ای نگران کننده است، این پیروزی فصلی دیرهنگام از بهار عربی است.افزایش فعل و انفعال های ترکیه به عنوان قدرت منطقه‌ای، ناگزیر زمینه را برای هم‌سویی مجدد فراهم کرده و سپس راهبردهایی برای مهار و معکوس کردن تحولات شام تعریف می کند. بازیگران منطقه باید از شکاف‌های داخل سوریه بهره‌برداری کنند.  

امروز تحریر الشام کنترل دولت سوریه و کریدور بسیار مهم شمال-جنوب از حلب تا دمشق را در اختیار گرفته، اما تسلط این گروه بر بقیه کشور جای تردید دارد زیرا نیروهای اسلام‌گرا و ملی‌گرای دیگری نیز در سوریه فعالیت می‌کنند، همزمان نیروهای کرد نیز شمال شرق این کشور را در اختیار دارند. این نیروها ممکن است دلایل خاصی برای به چالش کشیدن نظم جدید در دمشق داشته باشند و اگر حمایت بازیگران خارجی را همصدا با آرمان هایشان را به دست آورند، تلاش هایشان بیشتر خواهد شد

.بهترین نتیجه برای سوریه پس از سال ها رنج، یک کشور قوی و باثبات است که بر بازسازی تمرکز دارد. با این حال، اگر سوریه در گرداب رقابت منطقه‌ای گرفتار شود، ممکن است درگیر آینده‌ای شود که بی شباهت به لیبی نیست، جایی که رقابت بین قدرت‌های خارجی کشور را در هم شکسته و رنج مردمانش را طولانی‌تر کرده است.

منبع: فارین پالسی