دوپینگ چینی ریاض؛ چگونه بن سلمان فارغ از جنگ‌های منطقه کشورش را می‌سازد؟

به گزارش اکوایران، سقوط ناگهانی بشار اسد در سوریه دریچه‌ای به سوی خاورمیانه‌ای جدید می‌گشاید. به نظر می‌رسد عربستان سعودی تلاش می‌کند این مسیر را بسازد. 

رادیکال‌ترین تحول تاریخ مدرن حجاز

به نوشته پولتیکو، کشوری که روزگاری یکی از محافظه‌کارترین، سرکوبگرترین و علی‌رغم ثروتش، ناکارآمدترین کشورهای منطقه بوده، سودای آن را دارد که رویای دیرینه منطقه‌ای صلح‌آمیز و شکوفا را تحقق بخشد. این کشور درگیر رادیکال‌ترین تحول تاریخ مدرن خود است. ریاض می‌خواهد اقتصاد و جامعه خود را مدرن ساخته و به دنبال تبدیل‌شدن به یک ابرقدرت عربی نیست. تهدید آشکار این برنامه‌ها از درون نیست، زیرا مخالفت در این کشور جایی ندارد، بلکه از منابع متعدد منطقه مانند غزه، سوریه و دیگر رقبای درگیر جنگ است.

امروزه عربستان می‌خواهد هرچه زودتر این آتش‌ها خاموش شوند، اما در عین حال، طوری عمل می‌کند که گویی وجود ندارند. در حالی که اخبار سوریه و غزه تیتر رسانه‌های جهانی را به خود اختصاص داده‌اند، در اینجا صحبت‌ها بر مسائل دیگری متمرکز است: افتتاح متروی فوق مدرن بدون راننده که طولانی‌ترین شبکه مترو جهان است، حضور جنیفر لوپز با لباسی درخشان و جسورانه در یک نمایش مد و کنسرت در ریاض و حضور ستارگان هالیوود در جشنواره فیلم دریای سرخ. همچنین، عربستان سعودی حق میزبانی جام جهانی فوتبال ۲۰۳۴ را به دست آورده است.

عربستان سعودی امروزی با رهبری محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، متحول شده است.

یکی از دیپلمات‌ها عربستان را «چینِ دوپینگی» می‌نامد. دیپلمات دیگری می‌گوید: «احساس می‌شود که آن‌ها نمی‌خواهند چیزی پیشرفت‌های داخلی‌شان را مختل کند».

تغییرات بنیادین در جامعه سعودی

ریاض حیرت‌آور است. مکالماتی که می‌کنید، تعاملات عمومی و تصاویری که می‌بینید به قدری عادی به نظر می‌رسند که گویی در سنگاپور، سئول یا استکهلم هستید. اما بعد به یاد می‌آورید که کجا هستید: جشنواره فیلم در جایی که یک دهه پیش سینماها تعطیل بودند و تماشای اعدام‌های عمومی در ریاض تفریح عمومی محسوب می‌شد.

الی صعب جونیور، مدیرعامل شرکت مد و فرزند طراح مشهور در اشاره به نمایش مد ماه گذشته می‌گوید: «ممکن است این اقدام یک عمل تحریک‌آمیز تلقی شود، اما عربستان سعودی در یک مأموریت قرار دارد. آن‌ها می‌خواهند تغییر کنند و ما خوشحالیم که به این چشم‌انداز کمک می‌کنیم».

محمد الیحیی، مشاور ارشد وزیر خارجه سعودی که در ایالات متحده تحصیل کرده، می‌گوید: «چه چیزی در کشور تغییر کرده است؟ همه چیز». او حرفی را تکرار می‌کند که هر سفیر و کارآفرینی در اینجا می‌گوید: «ما فکر می‌کردیم که این تغییرات دو تا سه نسل طول بکشد. اما ناگهان اتفاق افتاد و جواب داد. ما رهبری داریم که از انرژی جوانان برای بازسازی کشور استفاده می‌کند».

انرژی جوانان هدف مدرن‌سازی است. با وجود ادامه درآمدهای نفتی، عربستان می‌تواند آن‌ها را مشغول به کار کند و اقتصاد خود را گسترش دهد. با الهام از مسیر امارات متحده عربی، سعودی‌ها در حال توسعه فناوری و هوش مصنوعی، واردکردن سریع زنان به بازار کار و تلاش برای تنوع‌بخشی به اقتصاد فراتر از سوخت‌های فسیلی هستند.

در حال حاضر، چند نکته غیرقابل‌انکار است. به نظر می‌رسد سعودی‌ها نوعی خوش‌بینی واقعی نسبت به آینده و رهبرشان دارند؛ البته نه به این دلیل که دارای حق مخالفت هستند، بلکه حتی جوانان در گفتگوهای خصوصی نیز از تغییرات بن سلمان استقبال می‌کنند. همچنین شاهد واکنش‌های منفی در قالب قشری‌گرایی در برابر اصلاحات یا در حمایت از مسئله فلسطین نیز دیده نمی‌شود. این مسئله نیز به مدد ساختار امنیتی کشور است. کسب‌وکارها گزارش می‌دهند که مطابق با دستورات بن سلمان، فساد نیز کاهش یافته است.

تغییرات داخلی در عربستان سعودی پیامدهای ژئوپلیتیکی قابل‌توجهی دارد. بن سلمان که در ابتدا توجه خود را به مسائلی مانند هوش مصنوعی و سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی متمرکز نکرده بود، پس از انتخاب به عنوان ولیعهد توسط پدرش در سال ۲۰۱۷، دوره‌ای را سپری کرد که به «دوره بی‌پروایی» او معروف است. در این دوره، او عربستان را وارد جنگ داخلی یمن کرد، مستقیماً با ایران در لبنان در افتاد، قطر را تحت محاصره قرار داد و با قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار برجسته سعودی جنجال آفرید. اما این اقدامات نتیجه‌ای در برنداشت و بن سلمان مجبور شد از این ماجراجویی‌ها عقب نشسته، با ایران صلح کند، اختلافات با قطر را حل‌وفصل کرده و تمرکز خود را بر طرح بلندپروازانه «چشم‌انداز ۲۰۳۰» معطوف کند.

از ژئوپلتیک تا ژئواکونومیک

پیش از حمله ۷ اکتبر حماس، عربستان و اسرائیل در آستانه عادی‌سازی روابط بودند، الگویی که بر اساس توافق‌نامه‌های دو‌جانبه‌ای بود که اسرائیل در سال ۲۰۲۰ با مراکش، امارات و بحرین امضا کرده بود. هرچند این حمله به توقف روند مذاکرات انجامید، اما ممکن است تحولات اخیر منطقه‌ای، از جمله تغییر موقعیت ایران پس از سقوط بشار اسد، فرصت‌های جدیدی برای ازسرگیری این مذاکرات ایجاد کند.

در ظاهر، پیامدهای حملات ۷ اکتبر  عربستان سعودی را به سوی توافق با اسرائیل بیشتر سوق داده است. آنچه بیش از همه برای ریاض اهمیت دارد، تضمین امنیتی ایالات متحده، ترجیحاً به شکل پیمان ناتو بوده که به تأیید سنا نیز برسد. حملات ۷ اکتبر و درگیری مستقیم اسرائیل و ایران، بار دیگر تهدیدات امنیتی برای عربستان را زنده کرده است.

عبدال عزیز الساجر، رئیس مرکز تحقیقات خلیج فارس می‌گوید: «چرا سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی کافی جذب نمی‌کنیم؟ زیرا درک ژئوپلیتیکی منطقه مناسب نیست».

افراد نزدیک به دولت ریاض از این که تصور شود ولیعهد دیگر اهمیتی به مسئله فلسطین نمی‌دهد، ناراحت هستند. یکی از آن‌ها می‌گوید: «ما امارات نیستیم، ما مراکش نیستیم، ما بحرین نیستیم. ما به دنبال یک توافق صرف [با اسرائیل] نیستیم». برخی حدس می‌زنند که ملک سلمان که عمدتاً از انظار دور بوده و قدرت را به محمد بن سلمان واگذار کرده، برای جلوگیری از عادی‌سازی روابط بدون یافتن راه‌حلی مناسب برای فلسطینیان دخالت کرده است. رسانه‌های سعودی پوشش گسترده‌ای به بحران غزه می‌دهند، اما دستوراتی که به ائمه جمعه داده شده، از آن‌ها می‌خواهد تنها برای غزه دعا کرده و از انتقاد از اسرائیل خودداری نمایند. احتیاط ریاض نشان‌دهنده تمایل آن برای باز نگه‌داشتن درب‌ها است. اما در واقعیت، توجه آن‌ها به مسئله فلسطین مانند گذشته نیست.

خاورمیانه دیگر شبیه به دورانی نیست که پس از ۱۱ سپتامبر یا در جریان تحولات بهار عربی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ شاهدش بودیم.

انور قرقاش، دیپلمات اماراتی که در سال ۲۰۲۰ به نمایندگی از کشورش به مذاکره توافق ابراهیم برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل کمک کرد و اکنون به رئیس امارات مشاوره می‌دهد، گفت: «ما از ژئوپلیتیک به ژئواکونومی رسیده‌ایم».

عنصر ترامپ

دولت آتی ترامپ احساسات مختلفی را در منطقه برانگیخته است. حمایت قاطع دونالد ترامپ از بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل باعث شده که منطقه نسبت به این که آمریکا بر رهبر این رژیم برای دستیابی به توافقی در مورد فلسطین فشار وارد کند، شک داشته باشد. شعارهای ترامپ درباره افزایش استخراج نفت آمریکا نشان می‌دهد این کشور که بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت جهان به شمار می‌رود، احتمالاً تلاش خواهد کرد قیمت نفت را پایین بیاورد؛ موضوعی بسیار حساس در منطقه‌ای که شدیداً به درآمد نفتی وابسته است. از سوی دیگر، سابقه او در پیشبرد عادی‌سازی روابط با اسرائیل و سخت‌گیری بر ایران مورد استقبال قرار گرفته است. خانواده ترامپ روابط نزدیکی با سعودی‌ها دارند که سرمایه‌گذاری صندوق جرد کوشنر، داماد ترامپ را تأمین می‌کنند.

در خاورمیانه، واشنگتن تلاش دارد همچنان بازیگر اصلی و بی‌رقیب باقی بماند. چین با واسطه‌گری توافق عادی‌سازی روابط میان عربستان سعودی و ایران تلاش کرده نفوذ خود را گسترش دهد، اما به هیچ وجه نمی‌تواند با قدرت سخت و نرم ایالات متحده در این منطقه برابری کند.

دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس عملاً به شهر-دولت‌های کارآمدی تبدیل شده‌اند. اما عربستان سعودی وزنه‌ای واقعی دارد و البته با چالش‌های واقعی نیز روبروست. بن سلمان باید در میان سیاست‌های خانوادگی و قبیله‌ای خود حرکت کرده و نگران مقاومت‌هایی علیه برنامه‌های مدرن‌سازیش باشد. جمعیت جوان عربستان یک مزیت و در عین حال یک تهدید به شمار می‌آید. ثروت نفتی که به نوسانات قیمت وابسته است باید بتواند برای این جمعیت جوان فرصت‌های لازم را فراهم آورد. موقعیت جغرافیایی نیز اهمیت زیادی دارد. ایران، یمن و سرزمین شام (شامل سوریه و لبنان) همگی در نزدیکی عربستان قرار دارند. مصر، که در سال ۲۰۱۱ تجربه کوتاهی از آزادی داشت، کشوری بزرگ، فقیر، سرکوب‌شده و آماده برای یک انفجار دیگر است. آینده سوریه چه خواهد شد و عربستان چگونه، در صورت عدم برخورداری از چتر حمایتی ایالات متحده و احتمالاً با وسوسه ساخت زرادخانه هسته‌ای خود، به تضمین امنیت خود در آینده اقدام خواهد کرد؟

امروز، بخش بزرگی از پاسخ به اینکه این منطقه چه می‌تواند بشود، ممکن است در ریاض یافت شود. شگفتی اینجاست که پاسخ چندان ناامیدکننده به نظر نمی‌رسد.