روایت سه ساله از رانت ارزی؛ رانت ۷۶۰ هزار میلیارد تومانی طی سه سال

به گزارش اکوایران، «رانت ارزی» یکی از پرتکرارترین کلیدواژه‌های اخبار اقتصادی در سال‌های اخیر بوده است. یکی از محورهای اصلی این اخبار، رانتی بود که به واسطه تخصیص ارز 4 هزار و 200 تومانی، موسوم به ارز ترجیحی، ایجاد شده بود. این نرخ پس از خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌های نفتی به منظور واردات کالا از خارج کشور تعیین شد تا قیمت کالاهای وارداتی در بازار ایران کنترل شود.

با این حال، با گذشت چند سال به دلیل تخلفات و فسادهایی که از مجرای تخصیص این ارز ایجاد شود، مخالفت‌ها با اجرای این سیاست بالا گرفت. سرانجام در دولت سیزدهم با اجرای سیاستی به نام «جراحی اقتصادی»، تخصیص ارز 4 هزار و 200 تومانی متوقف شد.

بانک مرکزی در گزارشاتی نام شرکت‌ها و مبلغ ارزی که به صورت ترجیحی و نیمایی دریافت کرده‌اند را از فروردین 97 تا فروردین 1400 منتشر کرده است. در گزارش پیشین اکوایران، رانت توزیع‌شده بین شرکت‌های تهرانی از محل تخصیص ارز نیمایی و ترجیحی محاسبه شد. طبق این گزارش، به شرکت‌های تهرانی در بازه زمانی مذکور حدود 55 میلیارد دلار ارز ترجیحی و نیمایی داده شده است. در گزارش حاضر، با استفاده از دیگر داده‌های موجود در گزارش بانک مرکزی، به کل ارز ترجیحی و نیمایی توزیع شده بین شرکت‌های کل کشور پرداخته شده است.

آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد کل ارز تخصیص داده شده به شرکت‌ها در سراسر کشور از فروردین ۹۷ تا فروردین ۱۴۰۰ معادل ۹۰ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار بوده که بر این اساس بیش از ۶۰ درصد ارز تخصیص داده شده به کل کشور مربوط به شهر تهران بوده است. همچنین رانت ارزی ایجاد شده در کل کشور در حدود ۷۶۰ هزار میلیارد تومان بوده که بیش از ۸۸ درصد آن به ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی تعلق داشته است.

60 درصد ارز ترجیحی و نیمایی در جیب شرکت‌های تهرانی

طبق آمارهای بانک مرکزی، از تاریخ فروردین ۹۷ تا فروردین ۱۴۰۰ در حدود ۹۰ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار ارز به شرکت‌ها تخصیص داده شده که در حدود ۵۵ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار آن مربوط به شهر تهران بوده است. به عبارتی می‌توان گفت سهم شهر تهران از کل ارز تخصیصی کشور معادل ۶۱.۲ درصد بوده است.

علت این اتفاق را نیز می‌توان تمرکز شرکت‌های مهم در پایتخت دانست که باعث شده بیش از ۶۰ درصد ارز تخصیصی کشور به شرکت‌های موجود در شهر تهران باشد.

رانت ارز نیمایی در اقتصاد ایران به اندازه 23 بار خریدن رونالدو

بررسی‌ها نشان می‌دهد در مدت یاد شده، ارز تخصیصی به شرکت‌ها دو دسته بوده است؛ نیمایی و ترجیحی. ارز ترجیحی همان نرخ 4 هزار و 200 تومانی است. ارز نیمایی نیز نرخی است که به واردکنندگان اختصاص دارد و در بازاری تحت نظر بانک مرکزی کشف قیمت می‌شود.

میانگین نرخ ارز نیمایی از فروردین ۹۷ تا فروردین ۱۴۰۰ معادل ۱۵ هزار تومان بوده است. در همان بازه زمانی میانگین نرخ دلار در بازار آزاد نیز 17 هزار و 300 تومان برآورد شده است. به بیان دیگر به ازای هر دلار نیمایی که دولت به شرکت‌ها تخصیص داده، 2 هزار و 300 تومان رانت توزیع شده است. یعنی شرکت‌ها ارز را ۲ هزار و ۳۰۰ تومان ارزان‌تر از بازار آزاد خریداری کرده‌اند.

از طرفی، کل ارز نیمایی تخصیص داده شده در سراسر کشور معادل ۳۹ میلیارد دلار بوده است. در این صورت اگر «رانت تخصیصی به ازای هر دلار» را در «کل ارز نیمایی تخصیصی» ضرب کنیم معادل ریالی کل رانت ایجاد شده به واسطه ارز نیمایی بدست می‌آید. بر این اساس، رانت نیمایی کل کشور در سه سال مورد بررسی معادل ۸۹.۷ هزار میلیارد تومان (همت) بوده است.

برای درک بهتر این رقم می‌توان آن را با مثال ساده‌تری مقایسه کرد. مثلا، باشگاه النصر رونالدو را 222 میلیون دلار خریداری کرده است. با فرض اینکه میانگین قیمت دلار (به ارزش بازار آزاد آن زمان) همان 17 هزار و 300 تومان باشد، با رانت ارز نیمایی توزیع شده در کل کشور می‌شد 23 بار رونالدو را خریداری کرد.

رانت ارز ترجیحی در کل کشور، بالاتر از درآمد نفتی 1402

همانطور که گفته شد، از فروردین ۹۷ تا فروردین ۱۴۰۰ دولت علاوه بر ارز نیمایی، ارز ترجیحی ۴ هزار و ۲۰۰ تومانی نیز به شرکت‌ها داده است. با توجه به نرخ میانگین  ۱۷ هزار و ۳۰۰ تومانی دلار در بازار آزاد در این مدت، رانت ایجاد شده به ازای هر دلار تخصیص داده شده به شرکت‌ها معادل ۱۳ هزار و ۱۰۰ تومان بوده است. به بیان دیگر هر شرکتی که در این مدت ارز ترجیحی دریافت کرده هر دلار را ۱۳ هزار و ۱۰۰ تومان ارزان‌تر از دولت خریداری کرده است.

با توجه به اینکه کل ارز ترجیحی تخصیص داده شده در کشور ۵۱ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار بوده، از ضرب این عدد در رانت هر دلار ترجیحی، معادل ریالی رانت ارز ترجیحی داده شده به شرکت‌ها بدست می‌آید. بر این اساس، در بازه زمانی یاد شده رقمی در حدود ۶۶۹.۸ همت رانت حاصل از ارز ترجیحی در سراسر کشور توزیع شده است. این رقم، از کل درآمد نفتی در سال جاری بالاتر است.

رانت توزیع شده در کشور؛ ۴ برابر بودجه سلامت امسال

با توجه به محاسبات اکوایران از رانت ارز نیمایی و ترجیحی، کل رانت توزیع شده در کشور در حد فاصل فرودین ۹۷ تا فرودین ۱۴۰۰، حدود ۷۵۹.۵ همت بوده که بیش از 88 درصد آن مربوط به رانت حاصل از ارز ۴ هزار و ۲۰۰ تومانی بوده است.

برای درک بهتر این رقم می‌توان آن را با ارقام بودجه مقایسه کرد. برای مثال، رقم بودجه سلامت در سال ۱۴۰۲ معادل ۱۹۰ هزار میلیارد تومان بوده است یعنی رانت توزیع شده در کشور در سال‌های ۹۷ تا ابتدای ۱۴۰۰ در حدود ۴ برابر بودجه سلامت امسال کشور بوده است.

همچنین، در مثال دیگری می‌توان گفت طبق آمارها ساخت و تجهیز هر تخت بیمارستانی در سال ۹۸ حدود یک میلیارد تومان هزینه داشته است. بر این اساس رانت توزیع شده در کشور طی سه سال معادل هزینه ساخت و تجهیز ۷۶۰ هزار تخت بیمارستانی در سال ۹۸ بوده است.

اکوایران در گزارشات آتی به تشریح سایر ابعاد این مسئله خواهد پرداخت.