بحث درباره خروج احتمالی ایران از معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای (NPT)نیز به یکی از موضوعات داغ هفته بدل کرده است؛ طرحی که حتی در مجلس شورای اسلامی با قید سه فوریت مطرح شده است.
اما آیا خروج از NPT میتواند گرهی از وضعیت موجود بگشاید یا برعکس، ایران را در مسیری پرهزینهتر قرار خواهد داد؟ گفتوگوهای این هفته اکوایران با چندین کارشناس و دیپلمات پیشین پاسخی نسبتاً روشن به این پرسش ارائه میدهد: «خروج، راه نجات نیست؛ بلکه آغاز بحرانی تازه است.»
انزوای مطلق یا توافق پرهزینه
قاسم محبعلی، دیپلمات پیشین، معتقد است که ایران در آستانه «انزوای مطلق» قرار گرفته است. او یادآور میشود که اگر در این فرصت محدود راهحلی دیپلماتیک پیدا نشود، هزینه هرگونه توافق در آینده بهشدت بالا خواهد رفت.
از نگاه او خروج از NPT بهعنوان واکنشی به مکانیسم ماشه تنها به تشدید تقابل منجر میشود و هیچ دستاوردی برای ایران ندارد؛ درست مانند اقدامات جبرانی سالهای اخیر نظیر غنیسازی در سطوح بالا یا محدود کردن همکاری با آژانس. محبعلی هشدار میدهد که حتی در صورت بروز جنگ، نهایتاً کشور مجبور به توافق خواهد شد، اما توافقی بهمراتب پرهزینهتر.
فصل هفتم منشور ملل متحد در کمین ایران
سید جلال ساداتیان، تحلیلگر مسائل بینالملل، خروج از NPT را «بازی خطرناک با امنیت ملی» توصیف میکند.
او میگوید چنین اقدامی میتواند پرونده ایران را ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد قرار دهد؛ فصلی که به جامعه جهانی اجازه میدهد اقدامات قهری، از تحریمهای فراگیر گرفته تا عملیات نظامی، را علیه کشوری که تهدیدی علیه صلح جهانی تلقی میشود، به اجرا بگذارد.
ساداتیان تأکید میکند که در چنین سناریویی، تنها آمریکا یا اسرائیل در برابر ایران نخواهند بود، بلکه ناتو و حتی برخی کشورهای منطقه نیز میتوانند وارد عمل شوند.
هزینه تصمیمات هیجانی بر دوش مردم
غلامعلی جعفرزاده ایمنآبادی، نماینده پیشین مجلس نگاه انتقادیتری به فضای تصمیمگیری داخلی دارد.
او میگوید مجلس سیزدهم یکی از بیاثرترین مجالس تاریخ ایران بوده و اکنون نیز طرح خروج از NPT بیش از آنکه بر اساس پژوهشهای حقوقی یا عقلانیت سیاسی باشد، بر پایه شعارهای احساسی و تصمیمات شتابزده شکل گرفته است.
جعفرزاده هشدار میدهد که هزینه این تصمیمات نه بر دوش سیاستمداران، بلکه بر دوش مردم خواهد بود؛ مردمی که از مشکلات اقتصادی و اجتماعی سالهای اخیر خستهاند و تحمل بحران جدید را ندارند.
او همچنین تأکید میکند که تجربه نشان داده ایران در خروج از پیمانهای بینالمللی نهتنها برنده نمیشود، بلکه بیشتر بازنده میدان خواهد بود.
از آرمانگرایی منفعلانه تا الگوی کره شمالی
حشمتالله فلاحتپیشه، رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی مجلس، با مقایسه وضعیت ایران با تجربههای بینالمللی میگوید: خروج از NPT در عرف جهانی یعنی حرکت به سمت ساخت بمب اتم، همان الگویی که کره شمالی دنبال کرد. اما تفاوت مهم اینجاست که موقعیت ژئوپولیتیکی ایران و ساختار اجتماعی آن چنین مسیری را غیرممکن میسازد.
فلاحتپیشه تأکید میکند که این اقدام فقط بهانهای به دست غرب و اسرائیل خواهد داد تا پرونده ایران را ذیل ماده ۴۲ فصل هفتم ببرند؛ مادهای که میتواند مجوز اقدام نظامی صادر کند.
او با مرور تحولات چند سال اخیر، دو مقطع حساس را نقطه اوج فرصتسوزی در سیاست خارجی ایران دانست: نخست، در سالهای پایانی دولت روحانی و آغاز ریاست جمهوری بایدن که امکان احیای برجام فراهم بود، اما این فرصت به دلیل شعارهای جناحی از دست رفت. دوم، در ابتدای دولت شهید رئیسی که به واسطه جنگ اوکراین شرایطی مناسبتر برای توافق ایجاد شده بود، اما باز هم برجام احیا نشد و منافع ملی ایران قربانی افراطیگری و وابستگی به روسیه شد.
واقعیتهای اقتصادی و اجتماعی فراموششده
غلامرضا حداد، کارشناس مسائل بینالملل با نگاهی اقتصادی به موضوع میگوید: «ایران امروز روی لبه پرتگاه نیست، بلکه سقوط کرده اما هنوز به زمین نخورده است.» او یادآور میشود که کشور با بحرانهایی چون ناترازی آب، برق و گاز، رکود تورمی و جمعیت گسترده زیر خط فقر دستوپنجه نرم میکند.
به گفته او، خروج از NPT تنها به تأیید ادعاهای مخالفان درباره اهداف نظامی ایران منجر میشود و مهمتر از آن، «حق غنیسازی» ایران را که محصول همین معاهده است، بیاعتبار خواهد کرد.
او معتقد است که طرح چنین ایدههایی در شرایط کنونی نشان میدهد بخشی از تصمیمگیران در یک «جهان موازی» زندگی میکنند و واقعیتهای کشور را نمیبینند.
دیپلماسی؛ تنها راه عبور از بحران
جمعبندی گفتوگوهای این هفته روشن است: تقریباً همه کارشناسان معتقدند خروج از NPT نهتنها به سود ایران نیست، بلکه تبعات سیاسی، اقتصادی و امنیتی خطرناکی به دنبال خواهد داشت.
از انزوای مطلق در نظام بینالملل گرفته تا احتمال جنگی تمامعیار و تشدید بحرانهای داخلی. در مقابل، گزینه دیپلماسی – هرچند دشوار و پرهزینه – تنها مسیری است که میتواند امنیت و منافع ایران را حفظ کند.
به بیان دیگر، پرسش اصلی این روزها این نیست که «آیا باید از NPT خارج شویم یا نه؟» بلکه این است که «چگونه میتوانیم از فرصت کوتاه باقیمانده برای دستیابی به توافقی کمهزینهتر استفاده کنیم؟» پاسخ به این پرسش سرنوشت آینده کشور را رقم خواهد زد.
