به گزارش اکوایران، در اواسط ماه جولای، تنها چند روز پس از میزبانی مذاکرات میان رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان، شیخ محمد بن زاید آل نهیان، رئیس امارات متحده عربی بنا به دعوت رجب طیب اردوغان، همتای ترک خود، سفری رسمی به ترکیه انجام داد. موضوع اصلی این دیدار، گفتوگوهای میان الهام علیاف، رئیسجمهور آذربایجان و نیکول پاشینیان، نخستوزیر ارمنستان، در ابوظبی بود.
توافق تازه، بازیگران تازه
به نوشته امواج مدیا، اردوغان تأکید کرد که آنکارا مذاکرات صلح میان آذربایجان و ارمنستان که در امارات آغاز شده را از نزدیک دنبال میکند و همچنان از تلاشها برای برقراری آرامش پایدار در قفقاز جنوبی حمایت خواهد کرد. آنکارا از مدتها پیش باکو را برای امضای توافق صلح با ایروان تشویق کرده است، تا حدی به این دلیل که مسیر عادیسازی روابط خودش با ارمنستان نیز از طریق توافق بین باکو و ایروان میگذرد. تلاش امارات برای پیشبرد این توافق، بازتابی از تمایل این کشور برای ایفای نقش پلساز منطقهای است که در این مورد، همراستا با منافع ترکیه قرار دارد.
پس از دههها مناقشه، روند صلح میان ارمنستان و آذربایجان با اعلام یک توافق اولیه از سوی آمریکا در ۸ اوت وارد مرحلهای سرنوشتساز شده است. در حالی که بازیگران سنتی مانند ایران و روسیه با محدودیتهای فزاینده روبهرو هستند، بازیگران جدیدی با اهرمهای دیپلماتیک و مشوقهای اقتصادی وارد صحنه شدهاند. در این معادله، همکاری رو به رشد ترکیه و امارات بهعنوان عاملی قابل توجه در قفقاز جنوبی در حال ظهور است. هرچند تعامل ترکیه و امارات در مناطقی مانند آسیای غربی و شاخ آفریقا بهطور گسترده تحلیل شده است، اما نقش و تأثیر آنها در قفقاز جنوبی هنوز کمتر مورد بررسی قرار گرفته است.
سفر تاریخی و مسیرهای صلح
پاشینیان در ژوئن با سفر به ترکیه، اولین دیدار رسمی یک رهبر ارمنستان از این کشور را رقم زد. این دیدار تاریخی یک روز پس از آن انجام شد که علیاف میهمان اردوغان بود و اردوغان بار دیگر حمایت خود را از «برقراری صلح میان آذربایجان و ارمنستان» اعلام کرد.
پس از این سفرهای پیاپی به ترکیه، رهبران ارمنستان و آذربایجان ماه گذشته در ابوظبی گرد هم آمدند. این دیدار رسمی پس از یک ملاقات غیررسمی کوتاه در ماه مه و در حاشیه نشست جامعه سیاسی اروپا در آلبانی صورت گرفت. گفتوگوها در امارات یک مذاکره کامل و رسمی با حضور هیاتهای دو کشور بود که دستورکار مشخصی برای نهاییکردن توافق صلح داشت.
نقش رو به گسترش ابوظبی در حیاط خلوت بازیگران سنتی
با این حال، اهمیت این نشست بیش از آنکه به دستورکار آن مربوط باشد، به قالب و ساختار برگزاری آن بازمیگشت. امارات نقش میانجی نداشت و صرفاً میزبان بود. پیشنهاد برگزاری این نشست در ابوظبی از سوی آذربایجان مطرح شد، زیرا امارات بهعنوان کشوری بیطرف و بدون منافع مستقیم در روند صلح شناخته میشود. با این وجود، این دیپلماسی بهنوعی نشاندهنده نقش رو به گسترش این کشور حوزه خلیج فارس در قفقاز جنوبی بود.
در جریان جنگ ۲۰۲۰ میان ارمنستان و آذربایجان بر سر قرهباغ، امارات هیچ محکومیتی صادر نکرد و بعدتر از تلاشها برای صلح حمایت کرد و از توافقات مربوط به تعیین مرز میان باکو و ایروان استقبال کرد. ابوظبی همچنین کمکهای بشردوستانه ارائه داد و با پشتیبانی از عملیات مینروبی در قرهباغ موافقت کرد. هرچند توافق اولیه صلح تنها اکنون و از سوی آمریکا اعلام شده است، نشست ابوظبی گامی مهم و رو به جلو در این روند بود که یک پویایی جدید را وارد معادله کرد.
سالها قفقاز جنوبی تحت سلطه رقابت شدید میان روسیه و قدرتهای غربی و نیز حضور بازیگران منطقهای قدرتمندی چون ترکیه و ایران بود، بهگونهای که امکان حضور کشورهای عربی حوزه خلیج فارس در این منطقه محدود شده بود. اما امروز، روند صلح ارمنستان – آذربایجان در شرایطی پیش میرود که قفقاز جنوبی دیگر صرفاً حیاط خلوت بازیگران سنتی تلقی نمیشود، بلکه بهعنوان منطقهای راهبردی و ارزشمند دیده میشود. این نگاه تازه، آنکارا و پایتختهای عربی حوزه خلیج فارس از جمله ابوظبی را بر آن داشته تا سیاستهای خود را با رویکردی هماهنگ بازتنظیم کنند.
چرا قفقاز جنوبی اهمیت دارد
اهداف مهمی برای ترکیه و امارات متحده عربی در قفقاز جنوبی در معرض خطر است. نخست، منافع اقتصادی قابل توجه و طرحهای ارتباطی وجود دارد. در حاشیه نشست ابوظبی در ماه گذشته، آذربایجان و امارات متحده عربی توافقنامه مشارکت اقتصادی جامع امضا کردند. این اقدام احتمالاً نقش امارات را به عنوان بزرگترین سرمایهگذار عرب در باکو، که حجم آن از یک میلیارد دلار فراتر رفته است، تثبیت خواهد کرد. امارات همچنین در بازار انرژی آذربایجان سرمایهگذاری کرده و ۳۰ درصد از سهام میدان گازی آبشرون در دریای خزر را به دست آورده است.
به عنوان بخشی از توافق صلح در حال ظهور بین آذربایجان و ارمنستان، گفته میشود ایروان حقوق توسعه یک کریدور ترانزیتی به نام «مسیر ترانزیتی برای صلح و رفاه بینالمللی» (TRIPP) را به ایالات متحده واگذار خواهد کرد. این ابتکار یکی از نقاط اصلی اختلاف را که به تلاش آذربایجان برای دسترسی به منطقه نخجوان از طریق جنوب ارمنستان مربوط میشود و توانایی ایران برای دسترسی مستقیم به ارمنستان را محدود میکند، برطرف خواهد کرد.
امارات همچنین به دنبال تبدیل شدن به یک سرمایهگذار عمده در کل منطقه قفقاز جنوبی بوده است. سال گذشته، این کشور به دومین شریک تجاری ارمنستان تبدیل شد و در سال ۲۰۲۳، برای اولین بار از روسیه پیشی گرفت و به بزرگترین سرمایهگذار مستقیم خارجی در این کشور مسیحی تبدیل شد. این تلاشها بخشی از برنامه گستردهتر امارات برای تنوعبخشی از وابستگی به نفت است. در واقع، در سال ۲۰۲۳، امارات همچنین توافقنامه مشارکت اقتصادی جامعی با ترکیه امضا کرد که هدف آن افزایش تجارت دوجانبه به ۴۰ تا ۴۵ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۸ است.
نفوذ رو به رشد امارات در قفقاز جنوبی از نظر ارتباطات نیز به همان اندازه مهم است. با تأثیرپذیری مسیرهای تجاری جهانی به دلیل درگیری روسیه و اوکراین، اهمیت کریدورهای ترانزیتی جایگزین افزایش یافته است. در این معادله، قفقاز جنوبی به دلیل زیرساختها، ارتباطات و امنیت انرژی در مرکز توجه قرار گرفته است. برای ابوظبی، تقویت روابط اقتصادی و سیاسی با باکو و ایروان کاملاً با استراتژی بزرگتر آن برای تنوعبخشی به سرمایهگذاریها و نشان دادن تعهد بلندمدت به تأثیرگذاری بر آینده ارتباطات در سراسر آسیا و اروپا همخوانی دارد.
امارات، همراه با قطر، به طور قابل توجهی از پروژه «جاده توسعه» عراق-ترکیه حمایت میکند که به دنبال اتصال خلیج فارس به مدیترانه از طریق شبکهای از جادهها، راهآهنها و ارتباطات انرژی است. ابوظبی و آنکارا این پروژه را فرصتی استراتژیک برای تقویت نفوذ خود و ارتقای ارتباطات اقتصادی میدانند. در عین حال، همانند TRIPP، «جاده توسعه» کاملاً ایران را دور میزند.
فراتر از اهداف اقتصادی و ترانزیتی، هم ابوظبی و هم آنکارا به دنبال تقویت نقش خود در مذاکرات باکو-ایروان هستند تا خود را به عنوان میانجیگران کلیدی جهانی صلح و گسترشدهنده نفوذ منطقهای معرفی کنند. ترکیه و امارات نقش مشابهی در جنگ روسیه و اوکراین ایفا کردهاند؛ اماراتیها موضعی بیطرف در این درگیری داشتهاند، پیشنهاد میزبانی مذاکرات بین کییف و مسکو را دادهاند و چندین تبادل زندانی را تسهیل کردهاند که توانایی آنها را به عنوان یک واسطه بیطرف نشان میدهد. به طور مشابه، ترکیه در مذاکره برای ابتکار غلات دریای سیاه و میزبانی مذاکرات بین روسیه و اوکراین نقش اساسی داشته است.
در نهایت، تعامل رو به رشد امارات در قفقاز جنوبی باید در چارچوب آشتی آن با ترکیه در سال ۲۰۲۱ درک شود. با توجه به اتحاد آنکارا با باکو و امکان صلح با ارمنستان، نفوذ امارات در منطقه احتمالاً تقویت بیشتری خواهد یافت.
با تمرکز روسیه بر جنگ اوکراین و عقبنشینی ایران در مناطقی مانند شامات، پویاییهای قفقاز جنوبی در حال تغییر است. این تغییر در توازن قدرت فرصتهایی را برای ترکیه و امارات ایجاد میکند تا نقشهای پیشرو در میانجیگری صلح بین ارمنستان و آذربایجان ایفا کنند و به طور بالقوه راه را برای نقشهکشی جدید قابل توجه ژئوپلیتیکی هموار کنند. اینکه آیا این تلاش موفق خواهد شد و این تغییر تا چه حد ساده خواهد بود، هنوز مشخص نیست.
