وقتی مسیرها حرف میزنند
کریدور زنگزور یک مسیر حیاتی در جنوب قفقاز است که آذربایجان را به نخجوان و از آنجا به ترکیه متصل میکند. این منطقه روزگاری جزئی از خاک ایران بود اما بر اساس عهدنامه گلستان به قلمرو روسیه واگذار شد و در دوران شوروی به ارمنستان منتقل گردید. با آغاز جنگ قرهباغ، مسیر زمینی ارتباطی آذربایجان با نخجوان قطع شد. اهمیت این مسیر تنها در رفت و آمد معمولی نیست بلکه جنبه های سیاسی، اقتصادی و امنیتی گستردهای دارد.
ایران با وجود استقبال از اصل توافق نگران دخالت مستقیم آمریکا و حضور احتمالی جاسوسها علیالخصوص اسرائیل در مرزهای شمالی است. در واقع، تهران معتقد است این حضور می تواند توازن امنیتی منطقه را بر هم بزند. روسیه نیز با دیده تردید به این قرارداد نگاه میکند و تاکید دارد که حل مسائل قفقاز باید بر عهده کشورهای همسایه باشد و دخالت قدرتهای خارجی تنها اوضاع را پیچیدهتر میکند. در مقابل ترکیه از توافق حمایت کامل کرده و آن را فرصتی برای افزایش نفوذ منطقهای و تقویت جایگاه ترانزیتی خود میداند.
ارمنستان، ایران و روسیه در تله زنگزور
در این بازی ژئوپلیتیک سه کشور ارمنستان، روسیه و ایران در جایگاه بازنده قرار گرفتهاند. ارمنستان به ظاهر بیشترین امتیاز را واگذار کرده است اما با وارد کردن آمریکا به معادله توانسته بخشی از خسارتهای خود را جبران کند و به نوعی پیروز پنهان باشد چرا که حضور یک قدرت فرامنطقهای می تواند تکیهگاهی تازه برای ایروان در برابر فشارهای باکو و آنکارا باشد. حامیان قدیمی ارمنستان یعنی ایران و روسیه در ماجرای کریدور زنگزور بسیار ضعیف عمل کردند و همین موضوع ایروان را به این نتیجه رساند که تنها با تکیه بر حضور آمریکا می تواند ضررهای خود را کاهش دهد.
روسیه سالها قفقاز جنوبی را زیر چتر خود داشت اما امروز آمریکا وارد همان منطقه شده است. حضور آمریکا در این کریدور به معنای ضربه سنگین به اعتبار سیاسی و جایگاه بینالمللی روسیه است. همچنین امنیت و توان نظامی این کشور در مرزهای جنوبی تضعیف میشود و منافع اقتصادی بزرگی از دست میرود. مهمتر از همه این که آمریکا با سرمایهگذاری و ثبت کریدوری به نام خود عملاً پرچم خود را در منطقه روسیه برافراشته است.
ایران نیز در این معادله شرایط دشواری دارد زیرا همواره مسیر جایگزین برای اتصال آذربایجان و ترکیه بوده است. با فعال شدن کریدور زنگزور این برگ برنده تا حد زیادی از دست میرود و تهران بخشی از نقش ژئوپلیتیک خود را از دست میدهد. تنها راه ایران برای جبران این وضعیت استفاده از دیپلماسی فعال و ایجاد همکاریهای تازه با بازیگران منطقهای است تا جایگاه خود را حفظ کند.
باکو، آنکارا و واشنگتن؛ مثلث جدید قفقاز
ترکیه، آذربایجان و آمریکا برندگان اصلی کریدور زنگزور محسوب میشوند. ترکیه با اتصال مستقیم به آذربایجان و از آنجا به آسیای میانه میتواند قدرت ترانزیت و نفوذ اقتصادی خود را به شکل قابل توجهی افزایش دهد. این موضوع جایگاه آنکارا در تجارت منطقهای و مسیرهای انرژی و کالا را تقویت میکند.
آذربایجان نیز با باز شدن مسیر مستقیم به نخجوان و از آنجا به ترکیه میتواند قدرت ژئوپلیتیک و ظرفیت ترانزیتی خود را بهبود بخشد. این کشور نه تنها جایگاه اقتصادی خود را در منطقه ارتقا میدهد بلکه نقش کلیدی در تحولات استراتژیک جنوب قفقاز پیدا خواهد کرد.
آمریکا با اجاره ۹۹ ساله کریدور و نام گذاری آن به مسیر ترامپ نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را در منطقه گسترش خواهد داد. این اقدام واشنگتن حضور مستقیم در یک نقطه حساس ژئوپلیتیک را ممکن خواهد ساخت و توانایی اثرگذاری بر معادلات منطقهای و کاهش نفوذ رقبای قدیمی مانند روسیه و ایران را افزایش میدهد.
در سایه دیپلماسی
فعال شدن کریدور زنگزور چهره ژئوپلیتیک جنوب قفقاز را به شکل محسوسی دگرگون خواهد کرد. آینده این منطقه اکنون وابسته به دیپلماسی فعال و مدیریت هوشمند مسیرها و فرصتهای ترانزیتی است. کشورهایی که بتوانند روابط خود را با بازیگران کلیدی منطقه بهخوبی تنظیم کنند و از ظرفیتهای جدید بهرهبرداری کنند شانس بیشتری برای حفظ و تقویت جایگاه ژئوپلیتیک خود خواهند داشت. در غیر این صورت مسیرها و فرصتهای اقتصادی و سیاسی از دست خواهند رفت و نفوذ سنتی برخی کشورها کاهش خواهد یافت.
